"СУРЕТШІ БОЛЫП ҚАЛУ ҮШІН ҚОСЫМША ЖҰМЫС ІСТЕУ КЕРЕК"
Азаттық: Арт-жетекшілікке қалай, не себепті келдіңіз?
Әйгерім Қапар: Арт-жетекшілікке суретшілерге, өнерге, тарихқа және естеліктерге қамқорлық тәжірибесі сияқты қараймын. Бұл мен үшін өте маңызды. Егер қоғамдағы әр адам өзін-өзі дамытса, елдегі жағдай мүлде басқаша болар еді деп ойлаймын.
Өзім қарапайым қазақстандық отбасында тәрбиелендім. Солтүстік Қазақстан облысындағы Привольное ауылындағы мектепке барып, Мәдениет ауылында өстім. Қазақ ұлттық университетінің тарих факультетінде білім алдым. Экономика факультетіне магистратураға түсіп, қоғаммен байланыс саласында жұмыс істедім. Табысым жақсы болды. 23-24 жасымда ішкі ізденіске бет бұрдым. Өзіме "Не істеп жүрмін?", "Не үшін істеп жүрмін?" деген сұрақтар қоя бастадым. Өзім қалаған жерде жүрмегенімді, өмір бойы айналысқым келетін сүйікті ісім басқа екенін түсіндім.
Өнерге ынтық болдым, қолым боста айналысатын сүйікті ісім еді. Кейін әртүрлі адамдар мен оқиғалардың арқасында бұл кәсіби тәжірибеге айналды. 2015 жылы жұмыстан шығып кеттім. Біраз уақыт саяхаттадым. Өзіммен пікірлес адамдармен бірге "Astana Art Fest" жобасын (қазіргі заманғы өнердің халықаралық фестивалі) іске асыруды қолға алдық. Екі жыл жоба жетекшісі болдым. Бұл жоба ары қарай жалғасқан жоқ, себебі ол өнерді жемқорлық үшін қолданудың классикалық үлгісіне айналды. Кейіннен 2017 жылы ақпанда өткен фестивальге қанша ақша жұмсалғанын, суретшілер мен жетекшілерге болмашы ғана еңбекақы төленгенін білгенде, қатты көңілім қалды. Содан бері бұл фестивальге еш қатысым жоқ.
Азаттық: Қазақстандағы заманауи өнерді науқасқа теңесек, оның қазіргі жағдайын қалай сипаттар едіңіз?
Әйгерім Қапар: Науқас тіріден гөрі өлі адамға көбірек ұқсайды. Бірақ бұл жерде суретшілер мен олардың жұмысының сапасы туралы айтып отырған жоқпын. Олар өте талантты. Өңірлік деңгей туралы айтсақ, қазіргі заманғы қазақтандық суретшілердің дауысы алысқа жетеді. Олар ғаламдық деңгейде жұмыс істейді және өте маңызды мәселелерді көтереді. Бірақ инфрақұрылым, болашақ мүмкіндіктер, даму жүйесі, мемлекет тарапынан қолдауға келсек, бұлардың бір де жоқ, түсінесіз бе? Қазір өз кәсібін тастамай, жалғастырып жүрген заманауи суретшілерді батырға теңеуге болады.
Сіздің ауыр еңбегіңізге бір тиын да төлемейді дегенді елестетіп көріңізші! "Маған ақша төлемесе, жұмыс істей аламын ба?" деп өзіңізге сұрақ қойып көріңіз. Суретші болып қалу үшін қосымша басқа жұмыс істеп, тапқан ақшаңды өнерге құю керек.
Суретшілер – санасы, мотивациясы мен жауапкершілігі жоғары, талантты әрі күн сайын қиындықты еңсеретін қайсар жандар. Көбіне жағдай былай: суретшілер мен өнер тағдыры өз алдына бөлек өмір сүріп жатыр, заманауи өнер орталықтары мен мұражайлары жоқ, арт-нарық қалыптаспаған. Иә, кейде суретшілердің туындыларын сатып алып жатады, бірақ бұл жылына бір немесе бірнеше рет ғана болатын жағдай. Бізде өнерді қолдау қорлары жоқ, меценаттар да аз. Бизнесті өнер мен мәдениетті қолдау үшін салық жеңілдігі немесе басқа да шаралар арқылы ынталандыру қолға алынбаған.
Азаттық: Қазақстандағы заманауи суретші өзін мемлекеттің қолдау-көмегінсіз дамыта ала ма?
Әйгерім Қапар: Қазақстанның заманауи өнеріндегі суретшілердің бәрі мемлекеттің көмегі мен қолдауынсыз дамыған. Бірақ бұл процесс өте баяу жүріп жатыр. Қазір билікке қарсы шықпай, онымен диалог жүргізу өте маңызды. Заманауи өнер – диалогқа арналған кеңістік.
Мысалы, 2019 жылы "Artcom" кеңістігінде суретшілермен бірге Қазақстандағы 1920-1950 жылдардағы саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алуға арналған "Estelıkter. Otkenmen syrlasý"/"Воспоминания. Диалоги памяти" көрмесін өткіздім. Осы жобаға қолдау көрсететін адам іздедік. Кәсіпкерлердің ешқайсысы мұндай қиын әрі нақты бір мағынасы жоқ тақырыппен байланысқысы келмеді. Ақыр соңында бізді қала әкімдігі қолдады. Көрме Astana Art Show қазіргі заманғы өнер фестивалінің аясында өтті. Фестиваль ұйымдастырушыларының бірі Дина Байтасова болды. Әкімдік көрменің жұмыс барысына мүлде араласқан жоқ. Басқа қырынан алғанда, мәдениет министрлігі өз қызметі мен міндетін дұрыс атқармайды. Олардың бар істейтіні – "ақша жымқыру".
Мысалы, "Рухани жаңғыру" мемлекеттік бағдарламасы бойынша олар бірінші рет мемлекет қаржысына Қазақстанның заманауи өнерін әлемдік деңгейде таныстырып, суретшілерді қолдауы керек еді. Бұрын мемлекет бұл салаға мүлде араласпайтын. Бірақ олар жағдайды одан әрі ушықтырды. Ұлттық мұражайдың бастамасымен құрылған "Focus Kazakhstan" жобасы бәріміз үшін үлкен бір сұмдыққа айналды. Бір жыл бойы сол бағдарламаға жұмыс істедім, бірақ бір тиын ақы алған жоқпын. Суретшілерге қаламақы төленді деп ойларсыз?! Жоқ. Ал бюджеттен қаншама ақша бөлінді! "Қызыл тракторға" (суретшілердің арт-тобы) ұзақ уақыт бойы жұмыстарын қайтармай қойды. Еш нәтиже шықпағасын сот процесі әлі жүріп жатыр.
Азаттық: Табыс да тауып, шығармашылықпен айналысуды да жолға қоя білген суретшілер бар ғой. Мысалы, астаналық суретші Асхат Ахмедияров такси жүргізушісі болып істейді…
Әйгерім Қапар: Ал сіз осы "такси жүргізушісі болу" оның қанша уақытын алатынын білесіз бе?! Күні бойы жолаушы тасыған адам кешке шығармашылықпен айналыса ала ма? Оның ештеңе істеуге мұршасы болмайды. Соған қарамастан, Асхат өз жобаларын жүзеге асыруға күш салып жүр. Мысалы, менің жетекшілік қызметім 24/7 режимінде жұмыс істеуді талап етеді. Бұған қосымша тағы бір жұмыспен айналыссам, ешқашан "Estelıkter. Otkenmen syrlasý" көрмесін өткізе алмас едім. Өйткені мұндай жұмыс бүкіл назарыңды аударып, жаныңды салуды қажет етеді.
Мен тек көрмемен емес, білім беру ісімен де айналысамын. Біз өнер мен ғылымды тоғыстыратын (суретшілер мен ғалымдар бірге зерттеу жүргізіп, нәтижесін көрмеге шығарады) бейресми Art Collider мектебін өткіземіз. Жас суретшілер Қазақстанда көкейкесті мәселе болып отырған жоғары өнерді еш жерден оқып үйрене алмайды. Жоғары оқу орындарында бір де бір заманауи өнер факультеті немесе пәні жоқ. Мұндайды елестете аласыз ба?
Азаттық: Мұның елдегі саяси жағдаймен байланысы бар ма?
Әйгерім Қапар: Тікелей байланысы бар. Саяси құрылымдарға саралайтын, сынайтын, әсіресе осыны бейнелеп көрсете алатын адамдар тиімді емес. Ал заманауи өнер – сұрақ қою өнері. Олар ойлы адамдарсыз өз құрылымы мен мемлекетін құра алмайтынын түсінуі керек. Өз тарапымнан жетекшілік міндетімді және білім беру жобалары арқылы жұмыстың белгілі бір бөлігін орындап, суретшілерге өзін дамытуға және ішіндегісін жеткізуге мүмкіндік беруге тырысамын.
"ӘР ӘКІМ НЕ ДИРЕКТОР ӨЗІН ДИЗАЙНЕР СЕЗІНЕДІ…"
Азаттық: Екі жыл бұрын Қазақстан "Рухани жаңғыру" мемлекеттік бағдарламасының символы болған құс түріндегі логотипке байланысты дауға қалды. Батыс басылымдары бұл логотиптің 2009 жылы жасалғанын және француздың L'Aigle de Patmos театр компаниясына тиесілі екенін жазды. Бұл оқиғадан басқа жағдайларға қарасақ та, жоғарыдағылардың биліктің "сыртқы көрінісі" қалай жасалғанына аса назар аудармайтынын байқауға болады. Сіз жергілікті жердегі әкімдіктер мен мемлекеттің халыққа өз ойын жеткізу үшін қолданатын дизайнын қалай бағалайсыз?
Әйгерім Қапар: Бұл бізге Совет одағынан мұраға қалған. Ол кезде көсемдер, кез келген партия ұйымдастырушысы, зауыт басшысы немесе Орталық комитет жетекшісі өзін өнердің қандай қалыпта болып, нендей мағына беруі керегін бәрінен жақсы білетін адам ретінде сезінетін. Бұл – өнер идеологияға қызмет ететін соцреализм жүйесі. Мұндай жүйеде өнердің билік пен билеуші партияны қолдайтын ресми қалыбы болады. Яғни, өнер саралайтын, сынайтын және қорытынды жасайтын өнер болудан қалып, шенеуніктер мен билік қолданатын қарапайым ресми нарративке айналады. Олар суретші арқылы өз идеологиясын жеткізіп, саясатын жүргізу үшін өнерді пайдаланады.
Осы жүйенің бәрі бізге социализмнен келді. Енді қазір бізде әр әкім не директор өзін дизайнер, мүсінші не суретші сезінеді. Өнер қандай болуы керегі жөнінде шешім қабылдау жауапкершілігін өз мойнына алады. Бізде өнер билікке қызмет еткен тұста өсіп-жетілген суретшілер тобы бар. Олар инерция заңымен сол шеңберде жұмыс істейді. Шын мәнінде, дәл сол баяғы жүйе сақталып қалды. Осыдан барлық жерге қойылған ұсқынсыз инсталляция, ебедейсіз мүсін немесе логотип шығады. Кейде белгілі бір дизайнды көріп, "мынаны біреудің немере інісі фотошопта жасаған ба?" деген ойға қаласың.
Азаттық: Билік мүсінші мен суретшінің қала аумағына қойылатын жұмысын қандай принцип бойынша іріктейді?
Әйгерім Қапар: Лот жариялайды. Орындаушы бірден табыла кетеді. Олардың көбі суретші де емес. Бірде жағалауда арт-интервенция өткіздік. Суретші Айсұлу Шәйкенова перфоманс ұйымдастырды. Ол үстіне суретші мен шенеуніктің арасындағы бюрократиялық процесті көрсететін "Тендер", "Техникалық сипаттама" немесе "Рұқсат етілді" деген сөздер жапсырып алды. Онда өнерге және жұмыстардың сапасына байланысты ештеңе жоқ. Осы арт-интервенцияның арқасында қала күніне әкімдік паблик арт-қа (қала аумағына қойылатын өнер туындысы) байқау жариялады. Бұдан не шыққанын білмеймін. Бірақ талантты суретшілердің жұмыстары қала көшелерінен орнын тапқан сияқты.
Шын мәнінде бұл процесс мүлде басқаша жүруі керек. Біздегі мәселе мынада: не суретшіде, не жетекшіде, ешкімде өз идеясын жүзеге асыруға мүмкіндік, әкімдікпен байланыс орнату құралы жоқ. Ашық байқау өтпейді. Мен өзіме және екі досыма берілетін тендер туралы айтып отырған жоқпын. Қазір тендерге қатысу үшін ақымақ болу керек деп ойлаймын. Тендердің біреуге арнап жазылатыны белгілі ғой. Он орама әжетхана қағазын жеткізу үшін таласып көруге болатын шығар. Бірақ салмақты жобаға сені ешкім жолатпайды. Көбіне бұл лоттардың бәрі "бір жерден алу" принципі бойынша өтеді. Негізінде өнерге тендер жариялау ақылға сыймайды. Оның үстіне, таңдау кезінде ең төмен баға ұсынған адамға басымдық беріледі. Мұны өнерге қалай қолдануға болады?
Азаттық: Ал қалай болуы керек сонда?
Әйгерім Қапар: Өнерді түсінетін комиссияның қатысуымен ашық байқау өтуі керек. Бірақ қазіргідей әкімдік "Аспанды көкке, жерді жасылға бояйық" деп айтатын байқауды меңзеп отырған жоқпын. Жергілікті билікке қызмет ететін соцреализм тәртібімен ойнаудың қажеті жоқ. Әкімдіктер адал байқау жарияласа, суретшілермен байланыс болар еді. Бірақ бір мәселе бар: ондай адал байқаудан ақша жымқыруға мүмкіндік болмайды. Сондықтан ондай байқауды ешкім өткізбейді. Шенеуніктер жайлы орнығып алып, қалағанынша тендер ойнатып отыр. Салдарынан өнер мен адамдар зардап шегіп жатыр. Бұл жемқорлық бәріміздің түбімізге жетіп, адамдардың талғамын да, өнердің даму қарқынын да өлтіріп тынды. Осы жемқорлықтың кесірінен жаңа суретшілер де шықпай жатыр. Өйткені қазір өнер болашағы зор салаға жатпайды. Тапсырыспен күнелтетін шебер емес, нағыз суретші болсаң, жақсы өмір сүре алмайсың.
Азаттық: Астана көшелерінде сізге ұнайтын жұмыстар бар ма?
Әйгерім Қапар: Иә, Сәкен Нарыновтың жұмыстары ұнайды. Қателеспесем, бір жұмысы "Во времени и пространстве" деп аталады. Оның жұмыстары ЭКСПО аумағына қойылған.
"РЕЖИМНІҢ ҚҰРБАНЫ БОЛҒЫҢ КЕЛЕ МЕ"? БҰЛ – ӨТЕ ОҢАЙ!
Азаттық: Қазақстан тарихындағы қандай арт жобаларды маңызды деп санайсыз? Қазақстандық суретшілердің қайсысы сізге ерекше әсер етті?
Әйгерім Қапар: Өнердегі көп маңызды процесс сексенінші, тоқсаныншы және екі мыңыншы жылдардың соңында болды. Бірақ бұл кездер есімізде қалмады. Архив та жоқ. Үзік-үзік ақпарат ғана бар. Қазір зерттеуші Диана Құдайбергенова Орталық Азиядағы заманауи өнер туралы кітап жазып жатыр. Біз онымен Қазақстанның заманауи өнер тарихы туралы жиі сөйлесеміз. Бұл өте қиын, өйткені бұл кеңістік әлі сипатталмаған.
Заманауи суретшілердің жұмысы мен көрмелері туралы лайықты жазылып, талқыланбайды. Сондықтан мына жұмыс ғасырлар бойы тұрады деп бір туындыны бөліп атау қиын. Сараптама жүргізілмеген, оның үстіне, суретшілер де әдетте бір-біріне жалғасқан жобалармен жұмыс істейді. Бұл өз алдына маңызды процесс.
Өзіме өнер өте қатты әсер етті. Оның трансформациялық әлеуеті қаншалықты жоғары екенін жеке тәжірибемнен білемін. Маған суретші Алмагүл Меңлібаеваның туындылары жақын. Оның суреттерінен өзімді, қайдан келгенімді, басымнан не өтіп жатқанын көрдім. "Қызыл трактор" арт-тобының көшбасшысы Молдақұл Нарымбетовтың орны бөлек. Оның жұмыстарын көргенде әр туындыда құпиясы ашылуы керек астарлы ойлар барын түсінемін. Оның "Қи қоңыз" деп аталатын картинасы мен инсталляциясы бар. Бұл автопортрет деуге болады. Ол да өз дөңгелегін домалатып бара жатыр. Дөңгелектегі құрттар – бізді – жаңа ұрпақты білдіреді. Асхат Ахмедияровтың жұмыстары мен ойларына қарап, тәуелсіз Қазақстанның тарихын жазып, маңызды оқиғаларды бақылап көруге болады. Басқа маңызды суретшілер де аз емес: Ғалым Маданов пен Зәуреш Терекбай, Ербосын Мелдібеков, Сергей Маслов, Сәуле Сүлейменова, Рашид Нұрекеев, "Қызыл трактор" тобы. Олардың жұмыстарына өнертанушының салмақты сараптамасы мен қорытындысы керек.
Азаттық: Кейінгі жылдары бірнеше акционист суретші қудалауға ұшырағанын айтып, елден кетті. Қанат Ибрагимов пен Паша Кас туралы айтып отырмын. Сіздің пікіріңізше, Қазақстанда суретшілерге өзін жайлы сезінуге мүмкіндік беретін шығармашылық еркіндік бар ма?
Әйгерім Қапар: Бұл қандай мақсат қойғанына байланысты. "Режим құрбаны" болғың келсе, бұл өте оңай. Бар да, құрбан бола бер. Мақсатың басқа, айталық, өзгерістерге арналған кеңістік құру немесе елде болып жатқан оқиғаларды саралау болса, онда жолың ашық. Яғни, бұл өте күрделі әрі нәзік шекара. Бәрі сен қалаған нәрсеге ғана емес, уақыт пен өмір сүретін жеріңе де байланысты. Контекст маңызды. Осының бәрі біріккен, орынды, бір жаққа бастайтын қалыпта болуы керек.
Азаттық: Ресми қазақстандық өнерде неге хандар мен батырлар тақырыбы басым? Қоғамның назарын үнемі "Бұрын қандай мықты болғанбыз!" деген тақырыпқа аударуға тырысатындай көрінеді. Мұны қалай түсіндіруге болады? Бұл комплекс пе?
Әйгерім Қапар: Мұны комплекс емес, жан жарасы дер едім. Бұл постколониалдық синдром және өзіне колониалды позиция тұрғысынан қарау. Бір қиыны, Қазақстанның мәдениеті, заманауи өнері мен тарихы туралы зерттеу өте аз. Деколониалды позициясы бар сыншылар мен өнертанушылар қауымдастығы әлі қалыптасқан жоқ. Бізге әлі де болып жатқан дүниелердің мәні мен себебін түсіну және түсіндіру керек. Ал сіз айтқан батырлар мен хандардың суреттері мен мүсіндерінің сапасыз жасалатыны мүлде басқа әңгіме.
Азаттық: Қазақстанның заманауи өнерін алда не күтіп тұр?
Әйгерім Қапар: Қараңыз (Нұр-Сұлтандағы ботаникалық саябақтың айналасындағы ғимараттарды көрсетті), ана жерде орталық, мына жерде театр тұр, әріректе тағы бір ғимарат бой көтеріп жатыр. Олардың бәрі бос, іштей өлі әрі қабілетсіз көрінеді. Бюджет қаржысы бір жаққа кетіп жатыр, бірақ сіз бен бізге қызмет етпейді. 20-30 жыл бұрын болған оқиғалар мен қазіргі жағдайды салыстырсақ, әрине, прогресс жоқ деуге болмайды. Оң өзгерістер бар, бірақ олар кешенді қолға алынбағандықтан, өте баяу жүріп жатыр. Қазақстанның барлық саласында осындай жағдай қалыптасқанын түсінемін. Осыдан ең үлкен жүйелік мәселе – жемқорлық деген ойға келемін. Әр саладағы жемқорлық жойылмайынша, еш жаққа жете алмаймыз. Жетсек те, діттеген жерімізге немесе өз бағытымыздағы межеге емес, мүлде басқа жерге жетеміз. Заманауи өнер – өзгеруге және өзгертуге арналған ең үздік әдістердің бірі. Сондықтан осы кәсіппен айналысып жүрмін.
ЭКОЛОГИЯНЫ ҚОРҒАУ ӨНЕРІ
Азаттық: Сіз экологтар және суретшілермен бірге Нұр-Сұлтандағы Кіші Талдыкөлді құрғатуға қарсылық білдіріп жүрсіз. Көлдің болашағы туралы не ойлайсыз? Жеңіске жетуіңіз мүмкін бе?
Әйгерім Қапар: Қиын, түсініксіз, тіпті ақымақ жағдай. Ендігі көлдің бетін жартылай жауып, шалажансар күйге түсірген де шығар. Онда жүйелі мәселе өте көп. Бұл көлге қатысты көп заңсыз шешім қабылданды, бірнеше халықаралық келісім мен конвенция бұзылды. Шенеуніктер өз қызметін мүлде дұрыс атқарған жоқ. Бір жағынан, астананың атауын бір күнде ауыстырса, шағын көл туралы не айтуға болады. Екінші жағынан, біз қазірдің өзінде жеңіске жеттік деп ойлаймын, өйткені адамдар үнсіз қалмай, Кіші Талдыкөлді қорғауға жұмылды.
Азаттық: Суретшілерді экология тақырыбы неге қызықтырды?
Әйгерім Қапар: Өйткені заманауи өнердің шегі жоқ. Ол белгілі бір тақырып аясымен шектелмейді, өзекті мәселелерді қамтуға тырысады. Мен өзімді мазалайтын тақырыптармен жұмыс істеймін. Қазақстан мен Орталық Азиядағы су тақырыбы – бірінші кезектегі мәселе. Ендеше бұл тақырыпты қалай айналып өтуге болады?!
Бізге көлді антропологиялық орталықтандырылған ықпал мен әдістен деколонизациялау керек. Яғни, көлді бұрынғы қалпына келтіріп, таза атын қайтарып, тұрғындардың санасымен жұмыс істеу керек (кей тұрғын су айдынын көл емес, қоқыс мекені көреді). Көбі қала аумағында осындай көл жүйесі барын енді біліп жатыр.
Қазір Арал теңізінің тағдырын қайталауы ықтимал Балқаш көліне зерттеу жүргізуді қолға алып жатырмын. Жобаны халықаралық жетекшілік бағдарламасы қолдады. Мен үшін Талдыкөл – Балқашпен тең. Өнер қоғамда осындай мәселелерді көтерудің, үніңді жеткізудің, табиғатқа қамқор болудың жақсы әдісі.
Азаттық: Сұхбатыңызға рахмет.
ПІКІРЛЕР