Маусымның 23-і мен 24-і күндері Алматыда Тбилисиден келген Шота Руставели атындағы грузин мемлекеттік академиялық театрының көркемдік жетекшісі Роберт Стуруа сахналаған "Заңдастырылған заңсыздық" спектаклінің қойылымы болды.
КӨП ТАНЫЛМАҒАН ПЬЕСА
20 ғасыр драматургиясы классиктерінің бірі әрі "эпикалық театр" деген жаңа театр эстетикасының негізін қалаған Бертольд Брехт (1898-1956) 1920-1930 жылдары өзі "сабақ боларлық», "ғақлиялық" деп атаған бірнеше пьеса жазған. Совет әдебиеттанушысы Илья Фрадкиннің сөзінше, олар - қолданбалы мораль рецептері сияқты өнердің үгіт-насихаттық және тәрбиелік міндеттерін барынша толық іске асыру үшін жазылған пьесалар. Илья Фрадкиннің пікірінше, Брехт пьесаларындағы кез-келген мораль жұртқа дереу қолдануға дайын күйінде ұсынылған.
"Ережеден жаңылу" (орысша - "Исключение и правило") деп аталатын сондай пьесалардың бірі 1930 жылы жазылған. Екі жыл бұрын Роберт Стуруа дәл осы пьесаны сахналап, биыл Алматыға әкелген, енді 27 маусым күні оны Астанада көрсетеді. Пьесадан айырмашылығы - спектакль "Заңдастырылған заңсыздық" деп аталады.
Пьесада еуропалық көпес Лангман шығыс елінде жаңадан ашылған мұнай кенішіне бәсекелестерінен бұрын жетіп тиімді мәміле жасасуға асығып ол жаққа шөл дала арқылы баруды ұйғарады. Ол екі адамды (жолбасшы мен жүкші) жалдайды. Жол-жөнекей көпес жалдамалы жұмысшыларына жекіріп, қатігездік танытады - екеуін асықтырып, дұрыстап тынығуға да мұрша бермейді, жұмысына бар болғаны бақыр тиын төлейді.
Қиындыққа шыдамаған жолбасшы керуеннен кетіп қалғаннан кейін көпес пен жүкші ғана қалады. Бір күні жүкші суын көпеспен бөліспекші болып, оған құтысын ұсынады. Бірақ көпес құтыны тас екен деп ойлап, жүкшіні өзін өлтіруге оқталды екен деп түсінеді. Сол сәт ол тапаншасын суырып алып, жүкшіні атып өлтіреді. Марқұмның жесірі көпесті сотқа береді, бірақ судьялар көпестің жүкшіге сенбеуіне де, оны өлтіруіне де негіз болған деп ұйғарып, көпесті ақтап шығарады. Қысқасы, Бертольд Брехт бұл пьесасында қанаушы мен қаналушының арасындағы әлеуметтік теңсіздікті, таптық мүдделерінің бітіспес қайшылығын көрсеткен.
РОБЕРТ СТУРУА ПЬЕСАНЫ ТАҢДАУ СЕБЕБІ ТУРАЛЫ
Грузиялық журналист әрі театртанушы Инна Безирганова Роберт Стуруаның жаңа қойылымдарына арналған мақалаларында оның Бертольд Брехтің бұл пьесасын не себепті сахналауды ұйғарғаны туралы айтып берген әңгімесін келтіреді. Режиссердің пікірінше, "Ережеден жаңылу" Грузиядағы проблемаларды қозғайды. Роберт Стуруаның сөзінше, қазір әлемде драматург қозғаған проблемалардың бәрі қайта біліне бастаған. Безирганова режиссердің "Жұрттың бәрі әлдебір шыңыраудың шетінде тұр, олар тоқтап айналасына ашық көзбен қарауы тиіс" деген сөздерін келтірген. Спектакльге екі күн қалғанда ол Алматыда өткізген баспасөз жиынында да шамамен осылай деді.
"Ережеден жаңылу" пьесасын 2012 жылы Алматыда республикалық неміс драма театры да сахналаған. Ол кезде режиссер Кубанычбек Адылов пьесаны буффонада жанрында ұсынған. Алматылық БАҚ-та жарияланған спектакльге арналған рецензияларда " образдар карикатуралық сипатта болды, яғни актерлер клоунның гримінде ойнап, репликаларды әдейі келекелеп жеткізді" деп жазылған.
ЗАҢСЫЗДЫҚТЫҢ ТРАГЕДИЯЛЫҚ ФАРС ТҮРІНДЕ САЛТАНАТ ҚҰРУЫ
Роберт Стуруа спектакльді "көңілді әфсана" ретінде сипаттаған. Ал шын мәнінде, Роберт Стуруа баспасөз жиынында ескерткендей, бұл - трагедиялық фарс. Режиссер Бертольд Брехтің мәтінінен біраз ауытқыған. Мысалы, спектакльге пьесада жоқ Шейхты енгізген. Түрі әйелге ұқсайтын Шейх өзінің жерінде шетелдік өндірген мұнай үшін қанша пайыз аламын деп магнат Лангманмен саудаласады.
Қойылымның аяғы да сәл өзгерген. Магнаттың сотына кәдімгі судьялар емес, аспаннан түскен Будда төрелік етеді. Бертольд Брехтің пьесасында және неміс драма театры сахналаған қойылымда жердегі судьялар айыпталушыны құр жазықсыз деп танып, ал марқұмның жесірінің арызын қанағаттандырмайды. Ал Роберт Стуруаның спектаклінде Будданың шешімі мүлде абсурд болып көрінеді – қаныпезерді мәңгі өмір сүруге, ал марқұмды мәңгі тозаққа жіберуге үкім кеседі. Бірақ үкімнің мәні зұлымдық салтанат құрып, жақсылық жазаланды, біз заңсыздық заңдастырылған заманда өмір сүріп жатырмыз дегенге саяды.
Еуропалық көпестің сотынан кейін кейіпкерлердің сахнаға "Барселона" футбол клубының туын ұстап шығуы үкімнің қисыннан жұрдай екенін тіпті айқын көрсетеді. Грузиялық театртанушы Инна Безурганова мақаласында "Ал жексұрын Лангманның "Каталонияға бостандық берілсін!" деген ұраны демократиялық құндылықты сұрқиялықпен әжуалау сияқты естіледі" деп жазған.
Спектакльде Бах, Моцарт, Верди, Вагнер, Лист, Канчелидің, "Битлз" тобының муызыкасынан микст ойнайды. Сахнаны (бұл жағына Николоз Гейне-Швелидзе жауапты болған) түрлі-түсті геометриялық пішіндермен безендірген.
КӘСІБИ МАМАНДАР ПІКІРІ
Спектакльден кейін Азаттық тілшісіне театр саласында жүрген кәсіби екі көрерменнен комментарий алудың сәті түсті.
- Бізге европалық деңгейдегі театр келді. Бұл - көріністері көп театр. Бұл - жақсы, өйткені сахнада динамизм болуы тиіс, көрермен жалығып кетпеуі тиіс. Маған бұл театрдың тағы бір ұнаған тұсы – олар өздеріне таныс емес кеңістікті жатырқамай, тез бейімделіп алады екен, - деп санайды драматург Юрий Каштелюк. – Олар сахнаны ғана емес, оның айналасындағы кеңістікті де пайдаланды. Актерлер өз өнерінен шығармашылық шабыт алатыны көрініп тұр. Меніңше, театрдың артықшылығы да осында.
Юрий Каштелюктің сөзінше, Тбилисиден келген театр бір қарағанда қарапайым көрінетін оқиғаны мынау - жаман, анау жақсы деп түсінікті тілмен тілмен айтып берген.
- Олар бұл әңгімедегі бүкіл даналықты бізге тәптіштеп тұрып айтып берді. Музыканың, мысқылмен зерделеудің, әжуалаудың өзі өте қызықты, өте ерекше картина болып тұтасқан. Бұл өзіндік келбеті бар, қойлымдарына барып, актерлерінің ойынын көргің келе беретін қағілез, ширақ театр екен, - дейді драматург.
Юрий Каштелюктің пікірінше, біз үшін пьеса оғаштау болып көрінуі мүмкін, өйткені бізде Грузиядағыдай қайнап жатқан саяси оқиғалар жоқ. Бірақ қойылымда қозғалған өзекті мәселелер адам баласының бәріне ортақ.
Мұхтар Әуезов атындағы Қазақ академиялық драма театрының актері Бақтияр Қожаның пікірінше, Бертольд Брехт пен Роберт Стуруаның арқасында спектакльдің кемеңгерлігі мен қарапайымдылығы ерекше ашылған.
- Спектакльде заң жүгенсіздікті қорғайды делінген. Ең басты фраза осы болды. Ол қазір де өзекті, - дейді актер.
Бахтияр Қожаның пікірінше, спектакльде мұсылмандар мен христиандар қарым-қатынасы, әлеуметтік мәртебесі төмендеу адамдарды кемсіту мен қорлау, соғыстың тақсіреті сияқты өзекті тақырыптар да қозғалған.
- Адамдар бір-біріне ақ пейілмен, түсіністікпен, құрметпен және кешіріммен қараса дер едім. Бұл спектакльде бәрі бар, мен осыны түсіндім. Бұл ұжымға риза болдым, - дейді ол.
ҰЙЫМДАСТЫРУДАҒЫ ЖӘНЕ ТЕХНИКАЛЫҚ КЕМШІЛІКТЕР
Өкінішке қарай, тбилисиліктер театрдың 140 жылдық тарихында Алматыға әкелген алғашқы спектакльді көрсетуді ұйымдастыруда "әттеген-ай" дейтін тұстар болды. Бұған құлаққаптардағы ақаулар мен ілеспе аударманың құлаққап арқылы дұрыс естілмеуі себеп болды.
Тбилисиліктер сахнасында өнер көрсеткен Мұхтар Әуезов атындағы театр көрермендердің дені спектакль қойылған тілді түсінбейтінін ескермеген тәрізді. Театр өкілдері "құлаққаптардың бір бөлігін жалға алуға мәжбүр болдық" дейді. Кей құлаққаптардың ақауы бар болып шықты, олар құрылғыға дұрыс қосылмай, аудармашы әйелдің дауысы бірде құмығып шығып, бірде шулап үзіп кетіп жатты. Көрермендердің бір бөлігі құлаққаптарға қатысты реніш білдірді.
Бұдан бөлек, екінші акті бойы құлаққаптан мүлде аударма естілген жоқ деуге болады. Жұрттың көбі құрылғы өшіп қалды ма, әлде дұрыс қосылмай тұр ма деп дағдарып, құлаққабының түймешелерін түрткілеп әбден зықысы шықты. Спектакльден кейін Азаттық тілшісімен қысқаша тілдескен көрермендердің бір бөлігі "шулап, артистерге кедергі жасады" деп оларды осы үшін де сөгіп жатты. Ренжулі көрермендер "құлаққапты шешіп тастап, қойылымды сахнадағы ойыннан эстетикалық ләззат алып, аудармасыз тыңдау керек еді" деп жатты.
ПІКІРЛЕР