Осы апта «Ғалымдар одағы» республикалық қоғамдық бірлестігі атынан ақпарат құралдарында жарияланған хатқа ғылымның әр саласында танылған 16 зерттеуші қол қойған. Бұрын парламент мәжілісінің төрт мәрте депутаты болған экономист Оразалы Сәбден қазақ әліпбиінің латын графикасындағы жаңа нұсқасын жасап, билікке хат жазуды ұйымдастырушылардың бірі өзі екенін айтады.
ҰСЫНЫС
Сәбден парламентте талқыланған латын әліпбиінің диграфты нұсқасы да, президент Нұрсұлтан Назарбаевтың жарлығымен бекітілген апострофты нұсқасы да жұртшылықтың көңілінен шықпады, өйткені жан-жақты талқыланбады деп санайды. Ол Азаттық тілшісіне апострофты латын әліпбиімен жазылған мәтінді оқып көрсетті.
- Міне, «училище» деген сөзде жеті апостроф тұр. Мұндай жазу бір мемлекетте жоқ, - деп қынжылады экономист.
Ол парламенттің билік нұсқасын «талқылаусыз мақұлдағыш» мінезін сынайды.
- Биліктегілер үкіметтің бағдарламасы сияқты жасай саламыз, жүзеге аса ма, жоқ па екіталай деп ойлады. Бұл – әншейін бағдарлама немесе заң емес. Бұл – қазақ тілінің тағдырына ықпал ететін үлкен мәселе. Біз хатымызды Қазақстан президентінің осы жайтқа назарын аудару үшін жаздық, - дейді ол.
Оразалы Сәбденнің сөзінше қазақ әліпбиінің латын графикасындағы жаңа нұсқасын жасау үшін «Ғалымдар одағы» арнайы топ құрып, екі айға жуық жұмыс істеген. Осы латын әліпбиіне қазақ тілін бейімдеу жобасына 1990 жылдардың ортасынан бастап зерттеп келе жатқан танымал тілші зерттеушілер Рәбиға Сыздық пен Әбдуәли Қайдар кеңесшілік еткен.
- Әртүрлі ұсыныстарды ескеруге тырыстық. Әлі де толықтыруға болады, бірақ осы нұсқа жаңа әліпбидің негізі болуы тиіс, - деп санайды ол.
«Ғалымдар одағы» ұсынған латын әліпбиінде апостроф белгісі, яғни қазақша дыбыстарды әріптердің үстіне таңба салу жоқ. Жобаға қатысушылардың бірі Абылай хан атындағы Әлем тілдері университетінің зерттеушісі, неміс тілінің маманы Рысалды Құсайын жаңа нұсқада «бір дыбыс, бір әріп» қағидасын басшылыққа алғандарын айтады.
- Жаңа жобада бір әріп, бір дыбысқа сай келеді. Ең ұтымды жері де осы. Оқуға да, жазуға да оңтайлы, - дейді лингвист.
Зерттеушінің сөзінше, жаңа жобада 32 әріп 32 дыбысты білдіреді. Қазақ тілінің төл дыбыстарының кейбірінің үстіне ноқат қойылған.
- Бұл нұсқаны Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының басшылығына жібердім, бірақ олар жауап бермеді. Тіл білімі институты жасаған жобадан біздің жобамыздың айырмашылығы бар, - дейді Рысалды Құсайын.
«АПОСТРОФТЫ ТҮГЕЛ ӨЗГЕРТІҢДЕР ДЕГЕН ЖОҚ»
Алайда билікке жазылған хатқа Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының бірнеше зерттеушісі де қол қойған. Азаттықпен сөйлескен зерттеушілердің айтуынша, олар жаңа жобаны әзірлеуге қатысқан. Бірақ хатта аталған Тіл білімі институтының зерттеушілері Азаттық тілшісіне қандай да бір пікір айтудан бас тартты. Тілшімен сөйлескен кейбір мамандардың сөзінше, «олардың ұстанымы Тіл білімі институты басшылығының ұстанымымен сай келмеуі мүмкін».
Ал хатқа қол қоймаған, бірақ қазақ әліпбиінің латын графикасындағы жаңа нұсқасын жасаушылар арасында есімі жиі аталатын зерттеуші Әлімхан Жүнісбектің сөзінше, билік ұсынған «жаңа жобаның негізі дұрыс».
- Бірақ төрт-бес қате бар секілді. Дәл бұл күйіндегі әліпбиді өз басым қолдамаймын. Менің ойымша, біздің институт аздап сыни көзбен қарайтын шығар, - дейді ол.
Зерттеуші Әлімхан Жүнісбектің айтуынша Тіл білімі институтына қазақ әліпбиінің латын графикасындағы жаңа нұсқасы әлі де түсіп жатыр.
- Премьер-министр латын әліпбиін енгізуге байланысты жұмыс тобымен кездескенде «апостроф жобаны жетілдіре түсіңіздер» деген тапсырма берді. Бірақ ол жобаны «түгел өзгертіңдер» деген жоқ. «Жиырма алты таңбадан шықпаңдар» нұсқау әзір сол күйі тұр, ал Тіл білімі институты ұзақ жылдар зерттеп ұсынған, «Ұлттық жоба» билікте жатыр, қайта ұсынған жоқпыз, - дейді ол.
Латын әліпбиі туралы министрлер пікірі
Апострофты латын әліпбиі әлеуметтік желіде қызу талқыланып, әрқилы реакция туғызған. Жұртшылық арасында жаңа әліпби нұсқасын сынаушылар да көбейді, ал кейбірі «мұны саяси шешім» ретінде қабылдап, «әлі де жетілдіріледі» деп үміттенген. Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институтының басшылығы мен кейбір мамандары Қазақстан президенті бекіткен жобаны қолдайтындай көрінген. Кейін өздеріне жоғарыдан тапсырма берілген айтқан. Институт одан бұрын парламентте қаралып, кейін алынып қалған диграфты нұсқаға да қарсы еместігін білдірген.
Латын графикалы қазақ әліпбиінің дауы. 29 қыркүйек 2017 жыл.
Былтыр қазанның 27-сінде Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев қазақ тілі әліпбиінің латын графикасындағы жаңа нұсқасы – апострофты нұсқасын бекіткен. Жарлықпен бекітілген қазақ тілі әліпбиінің латын графикасындағы нұсқада қазақ тіліне тән кейбір дыбыстар және тағы бірнеше әріп апостроф (дәйекше) арқылы белгіленген.
Екі апта өткенде Нұрсұлтан Назарбаевтың «Жылдар мен ойлар» деп аталатын кітабы апострофты нұсқамен қайта басылып шыққан. Кейбір газет-журналдар осы нұсқамен түрлі мақалалар үлгісін жариялай бастаған.
Парламент сенаты төрағасы Қасымжомарт Тоқаев Twitter парақшасында «Ұлттық комиссия латын әліпбиі бойынша нақты шешімге келісімге келген жоқ, сондықтан «апостроф» әліпбиін газеттерде, я басқа жерлерде пайдалануға әлі ерте» деп жазғаннан кейін қазақ әліпбиінің латын графикасына негізделген жаңа нұсқасын жасауға талпынушылар қайта көбейген.
