Мұнай экспорттаушы елдер мұнай өндірісін 2016 жылдың қаңтарындағы көрсеткішке дейін азайту жайлы келісе алмай, көпшілік үміті ақталмады. Сәуірдің 17-сі - жексенбі күні ОПЕК, Ресей және тағы бірнеше ел өкілдерінің Катар астанасы Дохадағы отырысы алты сағаттан көпке (жиынның өзі алты сағатқа кешігіп басталды) созылып, бірақ олар әлдебір шешімге келе алмай, тек тағы бір мәрте кездесуге уағдаласып тарқасты. Шынын айтқанда, «халықаралық санкцияларды алып тастағаннан кейін мұнай өндіруді өзімізге қажет көлемге жеткізген жоқпыз» деп кездесуге келмейтінін ашық мәлімдеген Иранның әрекетіне байланысты «келіссөз сәтсіз аяқталуы ғажап емес» деген болжам кездесу басталмай жатып айтылған болатын.
Кей деректерге қарағанда, Иранның мұндай мәлімдемесі онсыз да дайын келісімге қол қоймай қитығып, дәл кездесу басталар сәтте бірнеше өзгеріс енгізуді талап еткен Сауд Арабиясының бірден шамына тиген. Эр-Рияд «мұнай өндірісін азайту келісімінің шарттары бәріне ортақ болуы тиіс, ал Иран келіспесе, Сауд Арабиясы да өндіру көлемін азайтпайды» деп мәлімдеген.
Экономист Олег Червинский Азаттыққа берген комментариінде мұнай өндіруші елдердің жуық арада әлдебір келісімге келу мүмкіндігі жоқ деп санайды.
- Мұнай өндіруші елдердің жазға жоспарланған келесі кездесуінде мұнай өндірісін азайтуға қатысты тұшымды келісім жасалатынына үлкен күмәнім бар. Біріншіден, Иран факторын ескеру қажет. Екіншіден, мұнай өндіруші тағы бір ірі ел - АҚШ бұл бастамаға қатысты пікірін әлі жариялаған жоқ. Мүмкін, жазда декларативті сипаттағы әлдебір құжатқа қол қойылатын шығар, бірақ мұнай өндіру квотасын орындаудың тиімді механизмі жасала қоюы екіталай, - дейді Олег Червинский.
Қазақстан кездесуге бақылаушы ел ретінде ғана қатысты. Қазақстан энергетика министрлігі дерегінше, сәуірдің 10-ы күнгі есеп бойынша, елде тәулігіне 216 мың тонна мұнай өндірілген, ал экономист Олег Червинскийдің сөзінше, бір тәулікте әлемде 96,5 миллион баррель мұнай өндіріледі, оның 1,7 миллион баррелі - Қазақстанның үлесі. Мұндай жағдайда қазақстандық делегация шешуші дауысқа ие бола алмас еді, сондықтан энергетика министрі Қанат Бозымбаев келіссөз барысы жайлы ресейлік БАҚ-қа комментарий берумен шектеліп, көбінесе медиаперсона болды. Доха кездесуінен кейін Қазақстанның энергетика министрлігі мен өзге шенеуніктері ресми мәлімдемелер жасаған жоқ.
ТАҒЫ ҚҰЛДЫРАУ
Дохадағы сәтсіз келіссөздерден кейін мұнай нарығы күткендей реакция көрсетіп, сәуірдің 18-і күні таңғы саудада Brent маркалы мұнайы алты пайызға арзандады, бірақ кейін 42,67 доллар болып тұрақтады. Экономист Алмас Чукиннің пікірінше, мұндай құбылулар әлі аяқталмайды.
- Әлі бұдан да гөрі күштірек реакция болады, қазір Кувейттегі ереуіл (сәуірдің 17-сі күні Кувейтте жеті мыңға жуық мұнайшы биліктің жеңілдіктерді қысқарту жоспарына қарсы наразылық акциясын бастаған, - ред.) әсер етіп тұр. Бірақ таяу күндері ОПЕК нарыққа ықпалынан айырыла бастағанын жұрттың бәрі ұғады, ал нарықта артық өндіру проблемасы сақталады, - дейді Алмас Чукин Азаттыққа берген комментарийінде.
Экономистің пікірінше, келіссөз қорытындысына қарамастан, мұнайдың бір баррелінің кейінгі айларда 30-40 доллар шегінде тұрақтаған бағасы алдағы екі жылда осы күйінде қалуы мүмкін. Ал бір жағынан, кейінгі келіссөздер сәтті аяқталған күннің өзінде мұнай бұрынғы бағасына орала алмайды.
- Біз енді бір баррель 80 доллардан асатын бағаны ешқашан көрмейміз. Бұл тіпті кімнің қанша мұнай өндіретініне де байланысты емес. Біз өркениет дамуында мұнайдың маңызы төмендеген циклға кірдік. Кезіндегі көмір сияқты мұнай дәуірі де өтіп барады, - дейді Алмас Чукин.
Мұнай бағасына іле-шала теңге де арзандады. Дүйсенбі күні KASE-нің таңғы сессиясында ұлттық валютаның долларға шаққандағы бағамы бірден 5,38 пунктке түсіп, бір доллар339,79 теңге болды. Сейсенбі күнгі таңғы саудада теңге позициясын сәл нығайтып, орташа бағам 338,64 теңгеге түсті.
Саясаткер Айдос Сарымның пікірінше, мұндай құбылмалы жағдай халық арасында девальвациялық болжамды тағы күшейтуі мүмкін.
- Бәрін күтуге болады. Девальвацияға түрткі болатын жағдай әлі реттелген жоқ. Сондықтан қазір байқаусыз жасалған кез келген мәлімдеме девальвациялық көңіл-күйді қоздыруы мүмкін, - дейді ол Азаттыққа.
«РЕФОРМА ЖАСАУ МҮМКІН ЕМЕС»
Доха кездесуінің сәтсіз қорытындысынан кейін «Экономикасы мұнай бағасына тәуелді елдер «жаңа жағдайға» қалай бейімделеді?» деген басты сұрақ пайда болды. Ресейде мұнай бағасының арзандауына байланысты бес триллион рубль басып шығару керек деген ұсыныстар айтылып жатыр. Мұндай гипотезаны «Дождь» телеарнасы эфирінде экономист Михаил Крутихин ұсынды.
Ал Қазақстанда Дохада сәтсіз аяқталған кездесуге байланысты ешкім ресми мәлімдеме жасаған жоқ, сондықтан Азаттық сөйлескен сарапшылардың пікірінше, билік қазіргі жағдайды сақтап қалу үшін ғана әлдебір қадамдар жасап, ірі реформалар жайлы ойлануы мүмкін.
- Мына жағдай реформа жүргізуге түрткі болса деп ойлайсың. Бірақ мұның қалай жұмыс істейтінін көріп отырмыз. Мұнай бағасы сәл құлдырай бастап еді, билік бизнеспен санаса қалды. Ал баға сәл тұрақтала қалып еді, қазақстандық шенеуніктің ештеңеге құлқы болмай қалды. Сондықтан реформалар бәрі шегіне жетіп, төзім әбден таусылғанда барып басталады, - дейді ол.
Экономист Айдар Әлібаевтың пікірінше, мұнай нарығында болып жатқан жағдайды Қазақстанда реформа жүргізу мүмкіндігімен байланыстырудың мәні жоқ, өйткені мүлде өзге деңгейдегі өзгерістер енгізілуі тиіс.
- Мұнай бағасы өсе ме, жоқ па - маңызды емес, қазіргі саяси билік тұсында елде реформа жүргізу мүлде мүмкін емес. Мұнай 10-15 долларға дейін арзандаса, азаматтардың алдындағы әлеуметтік міндеттемелерін ескеріп, өзгерістер жайлы ойлануға билікті өмірдің өзі мәжбүрлейді. Бірақ бұл олардың реформа жүргізуге деген ниетіне бәрібір әсер етпейді,- дейді экономист.
Экономикалық шолушы Денис Кривошеевтың пікірінше, елде реформа жүргізетін ешкім жоқ.
- Қазір толып жатқан экономикалық бағдарламалар жазып жатқан адамдардың әрекеті мүлде іске алғысыз. [Шенеуніктер] проблеманы түсінбейді, олар тек «ішіп-жеуге» болатын ұлттық қор бар екенін ғана біледі, - дейді ол.
«ҚОҒАМ ИЛЛЮЗИЯДАН АРЫЛҒАН»
Сыртқы факторларға қатысты қазіргі жағдай - мұнай бағасының құлдырауы, экономикалық дағдарыс, сайлауды ерте өткізу сияқты саяси оқиғалар Қазақстанның ахуалы осыған ұқсас болған 1990-жылдардың аяғын еске түсіреді. Бірақ Азаттық сарапшылары екі кезең сырттай ұқсас болғанымен, көп айырмашылығы бар - 1999 жылы қоғамның болмысы мүлде бөлек, тіпті аңғалдау болатын деп санайды.
- 1990-жылдардан өзгешелігі - қазір биліктің қолында экономиканы демейтін қомақты қаржы бар. Ол - ұлттық қор мен БЖЗҚ-ның (Бірыңғай жинақтаушы зейнетақы қоры. -Ред.) ақшасы. Мұнай бағасының құлдырау ауыртпалығын сол ақша азайтып тұр. Оның үстіне, 1990-жылдарды либералдық романтизм заманы деп атауға болады. Ол кезде қазақстандықтардың көбі жаңа экономикалық жағдайға батыл бейімделуге тырысты. Ал қазір бірдеңе ашу, бизнес бастау абыройсыз іс болып қалды. Одан да мемлекеттік немесе квазимемлекеттік ақшаны бөлуге қатысы бар құрылымға, ұлттық компанияға немесе бизнесті тексеретін органдарға жұмысқа кірген жақсы, - дейді Олег Червинский.
1999 жылы біз онша биіктен құлаған жоқпыз, еліміз Совет Одағының күйреген экономикасынан енді ғана шыға бастады. Қазір біз жан басына шаққандағы 12 500 доллар ЖІӨ-ден (жалпы ішкі өнім – Ред. ) алты мың доллар деңгейіне дейін құлдырап барамыз.
Оның бұл пікірін Алмас Чукин қостады:
- Қазір жағдай мүлде басқа. Қоғам есеңгіреп отыр. Бұған дейін жеткен биігіңнен төмен құлау жаман. 1999 жылы біз онша биіктен құлаған жоқпыз, еліміз Совет Одағының күйреген экономикасынан енді ғана шыға бастады. Қазір біз жан басына шаққандағы 12 500 доллар ЖІӨ-ден (жалпы ішкі өнім – Ред. ) алты мың доллар деңгейіне дейін құлдырап барамыз. 12 мың доллармен Еуропаның кедей елдері деңгейіне жетіп қалғанбыз, ал алты мыңмен Қырғызстан деңгейінен екі есе ғана жоғары тұрмыз, - дейді ол.
Айдос Сарымның пайымдауынша, қазіргі кезең бен 1990-жылдардың аяғындағы заман арасындағы негізгі айырмашылық - «ол кезде жұрт реформалардан әлдебір үміт күткен, ал қазір биліктің саяси қимылдарына ешкім мән бермейді». Экономист Айдар Әлібаевтың айтуынша, қазір қоғам мемлекет дамуына қатысты «кез келген иллюзиядан арылған».
