Бақыт Кенжеев – Шымкентте туып, бала кезінде ата-анасымен Мәскеуге көшіп, кейінгі қырық жылын Канада мен АҚШ-та өткізген орыс ақыны. Ол жақында Mecenat.kz өткізген қазіргі заманғы Қазақстан туралы үздік роман байқауының марапаттау рәсіміне келді. Кенжеев қазылар алқасының мүшесі болған. Ақын Алматыда ескі достарымен кездесіп, Азаттық тілшісіне сұхбат берді. Кенжеев сұхбатында шығу тегі, орыс тілінің қазіргі мәртебесі, Қазақстан билігінің реформа жүргізуге талпынысын неге қуана, үмітпен қабылдайтыны жөнінде ой бөлісті.
Азаттық: Қазақстандағы Қаңтар оқиғасынан хабардар болып отырдыңыз ба?
Бақыт Кенжеев: Иә, әрине. Қазақстандағы Қаңтар оқиғасы басқалар сияқты, мені де терең ойға қалдырды. Кейін мұның бәрі тегін емес екенін немесе қазіргі тілмен айтқанда, жағдайға "біржақты" қарауға болмайтынын түсіндім. Тоқаев мырзаның Санкт-Петербургтегі форумда айтқан сөзі таңғалдырды (Петербургте өткен халықаралық экономикалық форумда Тоқаев Қазақстан "ДХР", "ЛХР" сепаратистік құрылымдарының тәуелсіздігін мойындамайтынын, оларды квазимемлекеттік территорияға жатқызатынын мәлімдеген – ред.).
Азаттық: Қазақстан "ДХР", "ЛХР" тәуелсіздігін бұған дейін де мойындамаған. Тоқаевтың жауабы Путин мен оның командасы үшін тосын жайт болмаған сияқты.
Бақыт Кенжеев: Мұның бәрі сахна сыртында айтылып келді. Ал форумда мемлекет қайраткері жауапты мәлімдеме жасады деп ойлаймын. Мұндай жағдай жиі бола бермейді, бірақ бұл жолы президентті қолдаймын.
Азаттық: Тоқаев "Жаңа Қазақстан" құру бастамасын жариялады.
Бақыт Кенжеев: Жақсы бастама. Бұл реформалардың нәтижесінде жаңа Қазақстан құрылады деп үміттенемін. Қазақстанға постсоветтік құрсаудан босап, іргесі берік, дамыған мемлекетке айналатын кез келді.
Азаттық: Сол баяғы саяси қайраткерлермен жаңа мемлекет құру мүмкін бе?
Бақыт Кенжеев: Кеңес беретіндей мен кіммін? Саясаткер емеспін, қарапайым адаммын, өлең жазамын, Құдайды және онымен байланысты дүниелердің бәрін жақсы көремін. Әрине, елде жақсы реформалар болғанын қалаймын. Бұған қанша уақыт кететінін білмеймін. Мысалы, бір кездері Совет одағының құрамында болған үш шағын мемлекет қазір әлемдік қауымдастықтың тең құқылы мүшелеріне, өмір сапасы жоғары, жемқорлықты түбірімен жойған елдерге айналды. Балтық елдері туралы айтып отырмын.
Азаттық: Балтық елдері ешқашан Совет одағының толыққанды мүшесі болған жоқ.
Бақыт Кенжеев: Жоға, келіспеймін. Балтық елдері елу жыл бойы Совет одағының құрамында болды. Большевиктерді қуып жібергеннен кейін бұл мемлекеттер дамудың мүлде бөлек, жаңа жолын таңдап, өркениетті елдерге айналды. Балтық елдері мигранттарға көп арқа сүйеді. Мемлекеттік қызметке АҚШ-та, Канадада туған азаматтарды шақырды. Бұл дұрыс шешім болды, өйткені көшіп келген азаматтарға батыс елдеріндегідей жалақы беру керек, сонда ешкім пара алмайды. Олар шынымен де пара алған жоқ. Қысқаша қайырсам, постсоветтік елдерде, оның ішінде туған жерім – Қазақстанда түбегейлі реформалар жүргізу талпынысын толықтай қолдаймын.
"ҚАЗАҚСТАН – СОЛЖЕНИЦЫННЫҢ КӨЗІ ТҮСКЕН НЫСАНАЛАРДЫҢ БІРІ БОЛДЫ"
Азаттық: Кейінгі жүз жылда Ресейде эмиграцияның бірнеше толқыны болып, әр саланың үздігі саналатын адамдар елден көшіп кетті. Қазір де Ресейден көп зиялы адамдар мен жақсы мамандар шетке кетіп жатыр.
Бақыт Кенжеев: Бұл жалған. Үздік мамандар емес, "сатқындар" кетіп жатыр. Ресей оларсыз еркін тыныстайтын болады.
Азаттық: Кімді меңзеп отырсыз?
Бақыт Кенжеев: Кімді дегеніңіз не? Олигархтар, партайгеноссе (фашистік партия мүшелеріне қатысты қолданылған термин – ред.) – бәрінің тынысы кеңейіп, көңілі жайланатын болды. Өйткені енді олар Росгвардиямен келіспейтін азаматтарды ұрып-соғып, түрмеге жабуға бұрынғыдай көп ақша жұмсамайды. Осы тұрғыдан алғанда, олардың жүгі жеңілдеді. Қазіргі Ресейде Шендерович кімге керек? Ешкімге керек емес. Жетпіс жыл бойы орыстың ұлы ақыны болған Михаил Шишкин кімге керек? Ешкімге керек емес. Оларсыз өмір жеңілдей түседі. Ресей – қызық мемлекет. Пушкиннің сөзімен айтқанда, "халық өлгендерді ғана жақсы көреді" деген тұжырым бойынша Ресей әлемде бірінші орын алады.
Азаттық: Қазіргі Ресей Солженицынды да жақсы көрмейді. Бірақ ол өмірінің соңғы жылдары қазіргі Ресей қуана қолдайтын дүниелерді жазып кетті.
Бақыт Кенжеев: Қазір Қазақстанда отырмыз. Қазақстан – Солженицынның көзі түскен нысаналардың бірі болды. Александр Исаевич Солтүстік Қазақстан, яғни, Оңтүстік Сібір – орыстың жері, оны отпен, қылышпен қайтару керек деген пікірді жиі айтқан. Солженицынды совет билігін күйретуге қосқан үлесі үшін жақсы көремін, бірақ қазақ ретінде оның жоғарыда айтылған пікірін оқу қиын болды. Сондықтан жақында тарихты бір шолып шықтым. Шынында 18-ғасырда Солтүстік Қазақстанда казак елдімекендері пайда болған. Бірақ қазақтар 6-ғасырдың өзінде бұл жерде қой бағып жүрген. Сондықтан державаның ақымақ сөздеріне құлақ аспай-ақ қояйық.
Азаттық: Сіз де эмигрантсыз ғой, 1982 жылы СССР-ден кетіп қалдыңыз.
Бақыт Кенжеев: Мен Канада азаматына есеппен үйлендім. Лорочка, Лаура Бераха (қазір Монреаль университетінде орыс тілі кафедрасы меңгерушісінің орынбасары болып істейді) ол кезде Мәскеуде тағылымдамадан өтіп жүрді. Ал мен шетелге кеткім келіп, басқа елден келген қыздармен жиі араласатынмын. Лорочкамен жақсы сөйлесіп кеттік. Жай ғана дос болып қоймай, Лорочканы жақсы көріп қалғанымды түсіндім. "Маған тұрмысқа шық" деп ұсыныс жасадым. Ол ақылды қыз еді, бірден "Бақыт, елден кеткің келетінін көріп жүрмін ғой. Қаласаң, жалған некеге тұрайық. Сені шетелге алып кетемін. Бақытты эмигрант боласың" деді. "Лорочка, сені жақсы көремін, сондықтан үйленсек, шын үйленейік, басқасы керек емес" деп шорт кестім. Ол ойланып қалды. Біраз уақыт қыз-жігіт болып жүрдік, кейін "Лорочка, маған тұрмысқа шығатын ойың бар ма?" деп сұрадым. Ол "Жарайды, күдігім басым болса да, тұрмысқа шығуға дайынмын" деп келісе кетті. ЗАГС-ке құжат тапсырып, үш ай күттік. Шетелге кетеміз деп, заңды некеге тұрып, құжаттарымызды алуға бардық. Ерлі-зайыпты болып, Лорочка екеуіміз "Волгамен" той жасауға келе жатырмыз. Әйелім "Бір айдан кейін кетуім керек, құжаттарың қалай болып жатыр?" деп сұрады. Мен өмірімдегі ең маңызды сөздерді айтып, "Лорочка, Мәскеуде мені саған шетелге кету үшін ғана үйленді деген қаңқу сөз тарап кетіпті. Мұндай сөзге қалмау үшін Мәскеуде тұрамыз. Саған жұмыс табамыз, таршылық көрсек те, адал өмір сүреміз. Саған шетелдік төлқұжат үшін үйленген жоқпын, сүйіп қосылдым" дедім. Төрт жыл Мәскеуде тұрдық. Кейін үйімізді тінту, мемлекеттік қауіпсіздік комитетіне (КГБ) шақыру басталды. Осындай тергеулердің бірінде "Бақыт Шүкіроллаұлы, сізден шаршадық, шетелде кітап басып шығарасыз, пәтеріңізді советтерге қарсы іс-қимыл штабына айналдырғансыз. Бірақ сізде таңдау бар: шығысқа не батысқа кетіңіз. Жолыңыз болған екен, шетелдік әйелге үйленіпсіз" деді. Қандай таңдау жасайтыным белгілі еді. Шын мәнінде әйелім болмаса, қайда барар едім? Мәскеуге әбден үйреніп қалып едім. Мәскеу әдебиетінің майталмандары – Пригов, Рубинштейн, Гандлевский сияқты ақындармен дос болатынмын. Олар үйімнен шықпайтын.
Азаттық: "Википедияда" аты-жөніңіз Бақыт Шкуруллаұлы деп қате жазылыпты. Жақында Путин Тоқаевты "Кемельжемельшемельевич" деп атады. Адамдар сізге келгенде де, әкеңіздің атынан жиі шатаса ма?
Бақыт Кенжеев: Аты-жөнімді көбіне қате айтады. Төлқұжатымда әкемнің аты мүлде жазылмаған. Қарындасым Галканың (Ғалия – Бақыт Кенжеевтің туған қарындасы – ред.) түрі нағыз қазаққа ұқсайды. Сондықтан тегім қазақ екенін дәлелдеу үшін оны өзіммен бірге әдеби кештерге ертіп жүремін. Қарындасымның электрон поштасы да – Shukurulla, әкемізді қатты жақсы көретін еді. Әкем тамаша адам болатын, бүкіл өмірін эмиграцияда өткізді. Мен сияқты жат жердің қызын алды. Шымкентте мұсылман мәдениеті ортасында туып-өскен, араб тілін білетін адам өмір бойы Мәскеуде орыс әйелмен тұрды. Бұл әкем үшін ауыр сынақ болды.
Ол үлкен жетістіктерге жете алмады. Басқа бір жақсы мемлекетте тұрса, әкем профессор не министрдің орынбасары болар еді. Өйткені өте ақылды, дарынды адам болатын. Бірақ Сталин жолдас пен совет билігі бұған жол бермеді.
Әкем Оңтүстік Қазақстанға аты мәшһүр ишанның ұлы болған. Атамның хикаясын "советтік бақыт" деп атауға болады. 1925 жылы атам Кенжені самайынан сүйікті аты теуіп өлтірген. Атамның жылқысы көп болған. Атам тірі болса, бірнеше жылдан кейін "бай молда" деп ату жазасына кесіп, балаларын халық жауының ұрпағы деп жетімдер үйіне жіберер еді. Әкесіз қалған соң балалары әупірімдеп, туыстардың қолында, жағдайы тәуір балалар үйінде жүріп, ержеткен. Ишан деген Оңтүстік Қазақстанның "архиепископы" сияқты лауазым ғой. Қазір бұл өңірдің ишаны – менмін, өйткені ишанның ең үлкен ұлының тұңғышымын. Мұны мақтан тұтамын.
"ОРЫС ЛАТЫШТАР НЕГЕ РЕНЖІП ЖҮР?"
Азаттық: Жазушы әрі публицист Виктор Шендерович өз мәлімдемелерінің бірінде "Енді бүкіл әлемде орыс тіліне деген көзқарас өзгереді, оны қырқыншы жылдардағы неміс тілі сияқты агрессордың тілі деп қабылдайтын болады" деді.
Бақыт Кенжеев: Мен олай асыра сілтемес едім. 20-ғасырда бүкіл әлемнің алдында қарабет болған мемлекет – Германия. Бірақ бұл неміс тілі мен мәдениетіне еш әсер еткен жоқ. Әлі де Гётені зерттейтіндер, бүкіл әлемде неміс мәдениетін насихаттаумен айналысатын Гёте институттары бар. Бірақ Германия соғыстан кейін мүлде басқа мемлекетке айналды. Яғни, алдыңғы қатарлы, дамыған, демократиялы елдердің қатарына қосылды. Сондықтан бұл көзқарас ұзаққа созылмайды деп ойлаймын. Қазір Еуропа қалаларында Украинадан келген босқын көп, олардың бәрі еуропалықтарға өздері куә болған соғыс сұмдықтарын баяндап жатыр. Осының бәрі қазіргі режим басқаратын Ресейдің беделіне әсер етеді. Бірақ орыс тіліне үлкен нұқсан келеді деп ойламаймын. Орыс тілі – Платонов, Мандельштам, Бабельдің тілі. Бұл қазіргі Сорокин, Айзенберг, Лёвочка Рубинштейн (жазушы Владимир Сорокин, ақын Михаил Айзенберг және ақын, публицист Лев Рубинштейн – ред.), өзім түсіне бермейтін Пелевиннің тілі. Бұл адамдар орыс тілі мен санасын дамытуға үлес қосып жатыр. Ал қазір болып жатқан дүниелер өткінші құбылыс сияқты.
Мұнда тағы бір мәселе бар. Әлеуметтік желіде Украина мектепте орыс әдебиетін оқытуға тыйым салғалы жатыр деп ренжитіндер көп. Бұл тақырыпта ұзақ ойланып, мынадай түйінге келдім: орыс тілін төбесіне көтерген Совет одағының өзінде мектепте Платонов, Мандельштам мен Бабельді оқытпайтын. Одан ештеңе өзгерген жоқ. Біздің онда не шаруамыз бар? Қалағандар оқысын, қаламағандар оқымай-ақ қойсын. Бұл мәселе емес қой.
Азаттық: АҚШ-та орыстарға деген көзқарас өзгерді ме?
Бақыт Кенжеев: Жоқ, өзгерген жоқ. Бұрын қалай болса, сол күйінде қалды.
Азаттық: АҚШ-та өз ортаңыз бар, сондықтан халық арасындағы көңіл-күйді біле бермейтін шығарсыз...
Бахыт Кенжеев: Иә, менің ортам көпшілік ортаға ұқсамайды. Нью-Йоркке дайын асқа тік қасық болып келдім. Өйткені екінші әйелім Ленка төрт түрлі жоғары білімі бар, тамаша заңгер болды. Ол Нью-Йорктегі орыстілді зиялылардың бәрімен араласатын. Олардың арасында еш қиналған жоқпын. Бірақ әрине, Брайтон-Бичте Ресейді сағынып жүрген адамдар бар… Алайда ондай азаматтар Балтық елдерінде де кездеседі. Ондағы орыстілді халық та Ресейді сағынады, бірақ елге қайтпайды. Сондықтан орыс латыштар неге ренжіп жүргенін, бастысы, оларға шекара асып, Псков облысына көшуге не кедергі екенін түсінбеймін. Шын мәнінде мұның бәрі екіжүзділікке жатады.
"ФЕДЕРАЛДЫ ҚАУІПСІЗДІК ҚЫЗМЕТІНІҢ НҰСҚАУЫМЕН ЖАЗЫЛҒАН ӨЛЕҢДЕР"
Азаттық: Ресейдің көп мәдениет қайраткерлеріне қарап, жағдайы жақсы бола тұра, билікті неге қолдайтынын түсіну қиын. Бір адамның бойында талант пен опасыздық қалай үйлеседі?
Бақыт Кенжеев: Бұл сүйікті тақырыптарымның бірі, бірақ оған жауап бере алмаймын. Ұлы Құдай балаларына талантты да, адамгершілікке қайшы қасиеттерді де қатар беретін сияқты. Кейде осы екеуі бір адамның бойынан табылады.
Азаттық: Иә, талант – безеу сияқты, кез келген жерге шығуы мүмкін.
Бахыт Кенжеев: Дұрыс айтасыз. Мысалы, қазір фашистермен қалай сөйлесу керек деген талас жүріп жатыр. Достарымның көбі фашистке айналды. Кей достарым фашист болғанымен қоймай, фашистік туындылар жазып жүр. Аты-жөнін айтпай-ақ қояйын. Бірақ олармен қарым-қатынасымды үземін. Өйткені поэтикалық шығарма жазу – қыздың жеке өмірі сияқты: махаббат пен адал болуды талап етеді. Талантты адам 1930-жылдардағы "Крокодил" журналының стилінде үгіт-насихат өлеңдер шығара бастаса, шашым тік тұрып, онымен араласуды қоямын. Өйткені бұл әрекет орыс тілінде "жезөкшелік" деп аталады. Бірақ одан да нәзік дүниелер бар. Адам кез келген саяси көзқарасты ұстануы мүмкін. Мен – плюралист-либералмын. Жауларымның көзқарасына да құрметпен қараймын. Сонымен қатар мен жазушымын және біздің қасиетті міндетіміз бар деп есептеймін. Лермонтовтың "провозглашать я стал любви и правдой чистые ученья" (Михаил Лермонтовтың "Пророк" туындысынан – ред.) дегені сияқты, жазушы шындық жағында болуы тиіс. Ол өз шығармашылығын саяси көзқарасына (махаббат пен теңдік позициясынан басқа көзқарастар) жеңдірген бойда, бәрі кері кетеді. Бұрынғы досым Буча қырғыны туралы салмақты, ұйқасы жақсы өлең шығарып, бірақ туындысы Федералды қауіпсіздік қызметінің нұсқаулығынан жазылғандай болса, екінші рет оның қолын алмаймын.
Екі жазушы бар: бірі – Достоевский, екіншісі – Тютчев. Екеуінің де саяси көзқарасын оқуға ұяласың. Тютчев шетелдік әйелімен Германияда тұрған, бірақ әлемнің негізгі күші – Ресей деп сенген. Еуропада революция оты тұтанып жатыр, біз бұғаздарды, Түркияны жаулап алып, Царьградтың қақпасына қалқан құрып, еуропалықтардың көзін жоюымыз керек деп ойлаған. Достоевский де солай. Мұнда аттап өтуге болмайтын шекара бар. Тютчев та, Достоевский де өз шығармашылығында осы шекарадан аттаған жоқ. Олар саяси көзқарасын ешкім оқымайтын публицистикасында қалдырды.
Азаттық: Ресейдегі қазіргі жағдай ешкімді оңбаған болуға мәжбүрлемейді. Әзірге ешкімді саяси көзқарасы үшін атып жатқан жоқ. Оның үстіне жағдайы жақсы, талантты, кез келген сәтте Ресейден кетіп қалуға мүмкіндігі бар адамдар. Оларды қазіргі режимнің Украинаға басып кіруін қолдауға не итермеледі? Саяси көзқарасы емес шығар?
Бақыт Кенжеев: "Мастер и Маргарита" романындағы Воландтың "Жақсы адамдар, оларды тек пәтер мәселесі ғана құртты" деген сөзін еске салайын. Олардың жағдайы жақсы. Біз сөз етіп отырған тұлғалар арын ақшаға сатып жатыр, өйткені ақша деген жақсы. Ақшаға пәтер, көлік, көп нәрсе сатып алуға болады. Арын сатқан адам адалдықтан жұрдай болады, ондай адамдарды аяймын.
ПІКІРЛЕР