Азаттық: - Орталық Азия елдеріндегі президент сайлауының өзара ұқсастықтары мен айырмашылықтары қандай деп ойлайсыз?
Айдос Сарым: - Ұқсастығы – Орталық Азия елдерінің барлығында дерлік авторитарлық билік жүйесі орнаған. Мұндай жүйеде сайлау атқарушы биліктің тапсырысымен, бақылауымен өтеді. Плюрализмнің жоқтығы мен сайлауда кім жеңеді-ау деген интриганың жоқтығы – аймақ елдері президент сайлауындағы ортақ сипат.
Ал Қырғызстандағы жағдайды демократиядан бөліп қарастыруға мәжбүрміз. Менің ойымша, Қырғызстанда автократияның орнына одан да нашар охлократия келіп жатқан сияқты. Атамбаев басқаратын атқарушы биліктің билеп-төстеу мәдениеті сорақылықтан басқа ештеңе емес.
Азаттық: - Алдағы бір айға жетпейтін уақыттың ішінде, 4 желтоқсанда Өзбекстанда бірінші рет Ислам Каримовсіз президент сайлауы өтпек. Бұл сайлау бұрынғы сайлаудан өзгерек пе? Өзгешелігі болса, таратып айтсаңыз.
Айдос Сарым: - Бұл сайлаудың бұрынғы сайлаудан өзгешелігі болмайтын сияқты. Негізгі кандидат Шавкат Мирзияевтің өзін қайта-қайта Ислам Каримовтің ізбасары етіп көрсеткендігі демесек, құрылымы, бағыт-бағдары жөнінен, ақпараттық қолдауы, саяси технологиялары тұрғысынан алып қарағанда бұл президент сайлауының Ислам Каримов кезіндегі сайлаудың үрдісі және табиғаты жағынан еш айырмашылығы болмайтыны байқалады.
Азаттық: - Дегенмен ЕҚЫҰ бақылаушылары бұрынғыдай емес, қазір осы елде жұмыс істеп жатыр ғой?
Айдос Сарым: - Өзбекстан өзінің бір шегіне жетіп қалғандай әсер береді. Қалай болғанда да елге инвестиция тарту керек. Осы жағынан алып қарағанда Өзбекстан бұрынғымен салыстырғанда белгілі бір «жеңілдіктерге» барып отыр. Біздің аймақтағы қалыптасқан тәртіп бойынша, сайлауда жеңген адам бәрін алғысы да келеді, тарихта да қалғысы келеді. Ал жеңілген адам бәрінен айырылады.
Өзбекстан президент сайлауындағы негізгі кандидат Шавкат Мирзияев халықтың өзіне дауыс беретінін анық біледі. Қалай болғанда да соғыс болмасын, тыныштық болсын деген адамдардың дауыс беретіні анық қой. Негізгі кандидат Шавкат Мирзияев үшін жетпіс-сексен пайыз сайлаушының даусына ие болса, Еуропа жақтан «Өзбекстанда өзгерістер бар» деген сөздер айтылса, жетіп жатыр.
Есіңізде болса, осыған дейін Өзбекстан талай мәрте шетел бақылаушыларын елден қуып, немесе жолатпай, елге кіргізбей жататын. Ал қазіргі жағдайда өзбектің саяси элитасы үшін бұрынғыға қарағанда елде «прогресс» барын көрсету міндеті тұр.
Азаттық: - Өзбекстан президенті кандидаттарына қарап отырсақ, оның екеуі (Халық-демократиялық партиясынан, мамандығы - мұғалім Хотамжан Кетмонов пен «Адолат» партиясынан инженер-геолог Наримон Умаров) бұрын Ислам Каримов сайланған кезде де үміткер болып тіркеліп отырған екен. Олардың осы жолғы сайлауда тағы да кандидат болуы нені аңғартады?
Айдос Сарым: - Мен мұны елде үлкен бір өзгерістің болмайтындығының белгісі деп білемін. Ресейде де, Қазақстанда да «дәстүрлі тізімдегі кандидаттар» бар. Осы елдерде ойын ережесінен шығып кетпейтін, сөзінде тұратын, асқан белсенділік танытпайтын ойыншылар бар. Осы кандидаттардың бірі өткен 2015 жылғы президент сайлауында өз даусын Ислам Каримовке беріп қызық қылған. Ондай қызық кандидаттар Қазақстанда да кездеседі.
Азаттық: - Өзбекстан президенттігіне негізгі кандидат, қазіргі премьер және президент қызметін уақытша атқарушы Шавкат Мирзияев сайлау алдында ел ішін аралап жүр. Жалпы, Мирзияев қандай саясаткер? Сайлаудан кейінгі Мирзияевтің сайлауға дейінгі Мирзияевтен қандай айырмашылығы болуы мүмкін?
Айдос Сарым: - Шавкат Мирзияев осы кезге дейін ел алдында ашылып, көсіліп сөйлеп көрген адам емес. Ол Ислам Каримовтің ізбасары ролін ойнауға мәжбүр болған саясаткер сияқты көрінеді. Менің білуімше, Мирзияев күш қолдану, қатігездігі жағынан Ислам Каримовтен асып кетпесе, кем түспейді.
Азаттық: - Дегенмен Ислам Каримов дәуірінде Өзбекстанда қаржылық топтардың үлкен белсенділігі байқалмаған. Ал Мирзияевтің белсенділігі Өзбекстан билігіне қаржылық топтардың араласуының басы емес пе, қалай ойлайсыз?
Айдос Сарым: - Бұл өте қиын сұрақ. Кем дегенде бір-бір жарым жыл ішінде кімнің кім екендігі байқалып қалатын шығар. Кезінде Путин Ельцин отбасына тиіспеймін, бұрынғы келісімдерді орындаймын, олигархтарға соқтықпаймын деп билікке келген адам еді. Ол Ельцин алдындағы міндеттерін орындаса да, олигархтар жайлы айтқан сөзінде тұрған жоқ. Қайта ол дегенін істеп, күшейіп, өз қаржылық тобын құрып алды.
Ал Мирзияев жақсы болсын, жаман болсын, осы кезге дейін Ресейге қатысты белгілі бір қаржылық топтың өкілі болды. Бірақ ол билікке келе сала осы топтың ығымен кете қоймас. Қайткенмен өзбектер шығыс халқы ғой, Мирзияев Ислам Каримовтің жылына дейін ерекше бір шалт қимылдарға бара қоймас деп ойлаймын.
Азаттық: - Өзіңіз тамаша білесіз, Орталық Азиядағы лидерлікке Қазақстан мен Өзбекстанның қатар таласы бар. Өзбекстандағы сайлаудан кейінгі картина қандай болуы мүмкін?
Айдос Сарым: - Өзбек басшыларының қазіргі айтқанына қарасақ, бес жылдың ішінде бұл ел аймақтағы көшбасшылықты қолға алуға тырысатыны байқалады. Шынын айту керек, Өзбекстан потенциалы жағынан Орталық Азияның бірден-бір көшбасшысы бола алады. Бірақ бұрын Ислам Каримов авторитарлы жүйе арқылы елдің дамуын тежеп келді.
Ал қазір шынайы либерализация болса, бизнестің мүмкіндігі ашылып жатса, Өзбекстан экономикасы дамитыны анық. Дегенмен мына бір жайды баса айтқым келеді.
Өзбекстанның миллиондаған азаматы шетелде ақша тауып жүр. Бұл да ел экономикасының біраз бөлігін құрайды. Алайда қазір өзбек мигранттары жұмыс істеп жатқан елдердің де мүмкіндіктері шектеліп жатыр. Мигранттар сол елдерден қайтып келгенде бұрын шеттен құйылып тұратын қаржының тоқтайтынын айтпаған күннің өзінде елде жұмыссыздық көрсеткші өсе түседі. Өзбекстанның жаңа билігі үшін оларға жұмыс тауып беру мәселесі туындайды.
Орталық Азияда Өзбекстанға қоса Тәжікстан мен Қырғызстан осы кезге дейін жұмыссыз жастарын сыртқа шығару арқылы өзінің ішкі мәселесін шешіп отырды. Ендігіде бұл кәдімгідей проблемаға айналады.
Азаттық: - Президент Ислам Каримовтің қазасынан кейін АҚШ ресми өкілдерінің Ташкентке қатынауы байқалды. АҚШ пен Өзбекстанның жаңа президенттері қызметіне кіріскеннен кейін екі ел қатынасын қандай өзгерістер күтіп тұр? Жоқ дегенде өзгерістердің болу ықтималдығы қандай?
Айдос Сарым: - Байқасақ, әлі күнге дейін Американың бір де бір президенті Орталық Азияға сапарлаған емес. Ұзаса, мемлекеттік хатшы, немесе оның орынбасар, көмекшілері деңгейіндегі өкілдер келіп-кетіп жүр. Бұл біздің аймаққа деген АҚШ көзқарасының қандай екендігін көрсетеді. Өйткені Өзбекстан да, Қазақстан да АҚШ басымдық берген елдердің қатарында жоқ. Біз Қытай мен Ресейдің арасында жүрген, әлі бағытын анықтамаған, болашағы айқындалмаған елдердің біріміз. Сондықтан бізге деген көзқарас та сол деңгейден аспай келеді ғой деп ойлаймын.
Айталық, алдағы бес жылдың ішінде АҚШ президенті алда-жалда Қазақстан мен Өзбекстанның біріне сапарлап келіп жатса, бұл бүкіл аймаққа, әсіресе, Қытай мен Ресейге берілген сигнал болар еді. Бірақ тосын бір жағдайлар болып қалмаса, әзірге мұның реті көрінбей тұр.
Азаттық: - Сұхбат бергеніңізге рахмет.
