ПАНДЕМИЯНЫҢ АДАМ ҚҰҚЫҒЫНА ӘСЕРІ ТУРАЛЫ
Азаттық: 2019 жыл қазақстандық жастардың "оянған", азаматтардың саяси белсенділігі артқан жыл болды. 2020 жылды қалай сипаттар едіңіз?
Евгений Жовтис: 2020 жыл белгілі бір деңгейде 2019 жылдың жалғасы іспеттес болды деп ойлаймын. Оппозициялық көзқарас пен көңіл-күй күшейіп, бұл көбіне әлеуметтік желілерде көрініс тапты.
Наразылық әлеуеті жоғары Алматы мен Нұр-Сұлтанда ғана емес, өзге өңірлерде де шағын топтардың саяси бағыттағы азаматтық белсенділігі байқалды.
2020 жыл әсіресе, саяси белсенді, демократиялық ортада жүрген азаматтар үшін ұзаққа созылған үміт пен наразылық жылы болды. Одан алдыңғы жылы адамдар көп нәрсе күтті, бұл үміт әлі де бар. Бірақ наразылық деңгейі мен оның түрлі салдары да көбейе түсті.
Азаттық: 2020 жыл көп адам үшін коронавирус пандемиясымен есте қалады. Халықаралық ұйымдар, оның ішінде Human Rights Watch Орталық Азия елдерінің билігі карантин мен төтенше жағдайды белсенділер мен блогерлердің пікір білдіру еркіндігін шектеу үшін пайдаланды деп хабарлады. Нұр-Сұлтан пандемияны өз мүддесіне пайдаланды деп ойлайсыз ба? Азаматтық белсенділер Әлнұр Ильяшев пен Әсия Төлесоваға қарсы қозғалған істер, парламентте қабылданған саяси маңызды заңдар туралы не айта аласыз?
Евгений Жовтис: Коронавирус пен карантин кезінде билік үшін туған қосымша мүмкіндіктер пікір білдіру еркіндігін басып-жаншуды қатты өзгертті деп ойламаймын. Бізде бұл тренд тұрақты түрде жиырма бес жылдан бері жалғасып келеді.
Бір айырмашылығы сол, бұрын қысым көбіне тәуелсіз ақпарат құралдарына, оппозициялық партиялар мен олардың басшыларына жасалатын. Тіпті адамның көзін жоюға дейін баратын. Оппозициялық алаңды тазартып болғаннан кейін билік азаматтық белсенділер, тәуелсіз журналистер, блогерлер мен басқа азаматтардың соңына шам алып түсті.
Сондықтан коронавирус бұл трендке жаңа ешнәрсе қосқан жоқ.
Иә, белгілі бір деңгейде төтенше жағдай кезінде қылмыс жасады деп айыпталған (бұл айыптың төтенше жағдай себебіне еш қатысы жоқ) Ильяшевтың ісінде билік жазаны күшейту үшін қосымша құқықтық ресурстар мен құралдарды қолданды.
Әлнұр Ильяшевпен сұхбат (24 маусым 2020 ж.)
Жалпы алғанда, 2020 жылы пандемия кезінде болған оқиғаның бәрі тәуелсіз белсенділерді, саяси қызметті басып-жаншуға бағытталды. Бұл жекелеген тұлғаларға, негізінен, "Қазақстанның демократиялық таңдауы" және "Көше партиясы" сияқты елде тыйым салынған қозғалысты жақтайтын азаматтарға қарсы күрес болды.
Бірақ осының бәрі бір трендтің аясында жүрді.
САЯСИ ТҰТҚЫНДАР МЕН БЕЛСЕНДІЛЕР ТУРАЛЫ
Азаттық: Саяси тұтқындардың құқығы туралы не айта аласыз?
Евгений Жовтис: Біздің билік елде саяси тұтқын барын мүлде мойындамайды. Мемлекеттік органдардың кейбір өкілдерінің немесе парламент депутаттарының еш ұялмастан "біздің заңымызда "саяси тұтқын" деген ұғым жоқ қой" дегенін есту күлкілі көрінеді.
Заңда мұндай ұғым болмағаннан саяси тұтқындар жойылып кетпейді. Мәселе саяси тұтқын мәртебесін құқықтық түрде бекітуде емес.
Түрмеде отырған Макс Боқаев, Арон Атабек, Әсет Әбішев пен басқа да азаматтық белсенділер – биліктің кей азаматтарға ерекше қарағанын көрсететін классикалық үлгі. Бұл – заңда ондай ұғым болмағанымен, елде саяси тұтқындары бар қазақстандық сандырақтың бір көрінісі.
Азаттық: Құқық қорғаушы әріптестеріңіз бен азаматтық белсенділер елде саяси себеппен қудалау күшейгенін айтады. Сіздің ұйымыңыз осы жайлы қандай да бір статистика жүргізе ме? Қудалауға түскендер саны қанша? 2020 жылы Қазақстандағы саяси тұтқындар тізімінде не өзгерді?
Евгений Жовтис: Біз арнайы статистика жүргізбейміз. Бірақ бізге түсетін ақпараттарға қарап, қорытынды жасай аламыз.
2020 жылдың екінші жартысында алдыңғы жылмен салыстырғанда Қылмыстық кодекстің 405-бабы (экстремизмге байланысты тыйым салынған ұйым қызметіне қатысу), 182-бабы (экстремистік топ құру немесе оның қызметіне қатысу) бойынша жауапқа тартылған азаматтық белсенділер көбейді. Бұл – азаматтарға әлдеқайда ауыр бап бойынша айып таға бастаған кейінгі бірнеше айдың көрінісі.
82-бап бойынша айып тағу үшін экстремистік ұйым құрудың ауыр салдарының болуы шарт емес. Яғни, айыпталушының қандай да бір террористік акт немесе зорлық-зомбылық әрекетін дайындап жүргенін дәлелдеудің қажеті жоқ. Оның "экстремистік топ қызметіне" қатысқанын дәлелдеудің өзі жеткілікті.
Экстремизм айыбы тағылып, тыйым салынған ҚДТ немесе "Көше партиясы" қозғалыстарының қызметіне қатысқаны үшін [қандай да бір топты] "экстремистік" деп атауға болады. Сонда оларға 10-17 жылға түрмеге жабылу қаупі төнеді. Кейінгі кездері аталған баптар бойынша жауапқа тартылған адам саны күрт көбейді.
Бірақ "Көше партиясы" қандай қауіп төндірді? Қазір 182-бапты осы қозғалыстың жақтастарына қарсы қолдана бастады.
Елде "тыйым салынған ұйым жұмысына араласты" деп істі болып жатқандар көбейді
Саяси тұтқындар тізіміне кірген азаматтар қатарының көбеюімен қатар, сапалық өзгерістер де болды. Тізімдегілердің көбі әлі бостандығынан айырылмаса да, сотқа дейінгі тергеу кезінде тұтқындалған. Олардың арасында әйел көп. Бұл азаматтардың басым көпшілігіне сот ұзақмерзімді жаза кесуі мүмкін, өйткені 405-бапқа жаза мерзімі ұзақ 182-бап қосылады.
Екіншіден, бұл тізімдегілердің көбі – ҚДТ мен "Көше партиясын" жақтайтындар.
"Көше партиясы" мен ҚДТ қозғалысы
2020 жылы мамырда Нұр-Сұлтан соты тіркелмеген "Көше партиясын" "Қазақстанның демократиялық таңдауы" (ҚДТ) қозғалысымен бір ұйым деп, қызметіне тыйым салған. 2018 жылы Қазақстан соты "экстремистік" деп танып, тыйым салған тіркелмеген ҚДТ-ны Еуропарламент 2019 жылғы наурыздағы қарарында "бейбіт оппозициялық қозғалыс" деп атаған. Қазақстан билігі ҚДТ қозғалысы мен "Көше партиясына" тыйым салу туралы шешімін жарияламаған. Билік өзі тыйым салған ұйымды қолдаушыларды қудалап, ондаған адамды жауапқа тартқан, кейбіріне қылмыстық іс қозғап, соттаған. ҚДТ туралы сот шешімінің "экстремистік ұйым" туралы жазылған тұсы бұлыңғыр әрі қайшылық бар деп санайтын құқық қорғаушылар жауапқа тартылғандар негізсіз қудаланды деп біледі.
Азаттық: 2020 жылы Қазақстанның қоғамдық-cаяси өмірінде және құқық қорғау саласында болған қандай маңызды оқиғаларды атап өтер едіңіз?
Евгений Жовтис: Пандемия бүкіл жылға әсер етті. "Бұл жылды өмірімнен сызып тастаңдар, мен оны пайдаланған жоқпын" деген жақсы бір сөз бар. Біз де бұл жылды мүлде пайдаланған жоқпыз деуге болады.
Маңыздылығы бойынша екінші орынға бірінші рет пропорционалды жүйе бойынша өтетін мәслихат депутаттарын сайлауды қояр едім. Бұрын-соңды парламентке де, мәслихатқа да оппозициядан ешкім сайлауға түспеген кез болғаны есімде жоқ. Мен үшін оппозицияның сайлауға мүлде қатыспауы –маңызды саяси қорытындылардың бірі.
Атап өтуге тұрарлық үшінші нәрсе – жоғарыда аталған азаматтық белсенділерге, бәрінен бұрын елде тыйым салынған ҚДТ және "Көше партиясы" ұйымдарын жақтауы ықтимал деген азаматтарға қысымның күшеюі.
КӘСІПОДАҚТАР ТУРАЛЫ
Азаттық: Біраз уақыт бұрын HRW кәсіподақтар туралы заңға "көптен күткен өзгерістер" енгізілгенін хабарлады. Бұл өзгерістерге көңіліңіз тола ма? Мұны халықаралық қысымның нәтижесі деп атауға бола ма? Егер солай болса, сайлау, саяси партиялар және бейбіт жиындар туралы заңдарға айтылған халықаралық сын неге мұндай нәтиже бермеді?
Евгений Жовтис: Соңғы сұрақтан бастап жауап берейін. Өйткені мұнда экономика, онда саясат қамтылған. Мұнда маңызды ғана емес, нақты дүниелер айтылған. Кәсіподақтар туралы заңды Халықаралық еңбек ұйымы сынады. Бұл ұйым жұмыс берушілерден, яғни, өнеркәсіп өкілдері мен кәсіпкерлерден тұрады.
Батыс Еуропа мен Солтүстік Американың көп мемлекетінде, әсіресе, АҚШ-та кәсіподақтар зор күшке ие. Кәсіподақтар – адам құқығы үшін күрескен ең байырғы қозғалыстардың бірі. Басқа елдердегі әріптестері мен замандастарының құқығы бұзылса, бұл өте маңызды саяси мәселе саналады. Бұл маңызды экономикалық мәселелер мен дамыған елдермен қарым-қатынаста қиындықтар туғызуы мүмкін.
Сондықтан Халықаралық еңбек ұйымы біздің заңды сынай бастағанда бұл пікірдің бірлестік және кәсіподақтарға бірігу құқығынан да басқа дүниелерге әсер ететіні белгілі болды. Кәсіподақ саласына берілген мұндай бағамен 30 елдің қатарына кіру мүмкін емес. Кәсіподақтар қарсы болса, мұны армандаудың өзі бекер. Ал Қазақстан халықаралық еңбек конференциясы норма қолдану жөніндегі комитетінің арнаулы параграфына ілінді. Осыдан кәдімгідей мәселе туды. Сондықтан мемлекет бұл мәселені шешуге кірісті.
Иә, кәсіподақтар туралы заңда алға ілгерілеушілік бар деген пікірге қосыламын. Өйткені территориялық немесе салалық кәсіподақтарға ғана қосылуды міндеттейтін норма заңнан алынып тасталды. Бірақ бұл алғашқы қадам ғана, кәсіподақтарға бірігу құқығына қатысты шешілмеген мәселе әлі көп.
Бізде 1995 жылдан бері кәсіподақты шетелден қаржыландыруға конституциялық тұрғыда тыйым салынған. Халықаралық кәсіподақтар ынтымақтастығы, бірлескен ереуіл қорлары – қазақстандық кәсіподақ ұйымдары мүше халықаралық кәсіподақтар қозғалысының үлкен жетістігі. Сондықтан әрине, жағдай шиеленісіп тұр. Конституцияны өзгертпеу үшін заңға аздаған жеңілдіктер енгізді. Бірақ кәсіподақтар туралы заң халықаралық стандарттарға әлі толық сәйкес келмейді.
Дұрыс бағытқа қарай қадам жасалды, бірақ жалғыз қадам жеткіліксіз.
БЕЙБІТ ЖИЫН ӨТКІЗУ ҚҰҚЫҒЫ ТУРАЛЫ
Азаттық: Қазақстан билігі мен оның жақтайтындар "Бейбіт жиындар туралы" жаңа заң күшіне енгеннен кейін құжаттың "прогрессивті" сипатқа ие екенін, мемлекет митинг өткізудің "ескерту" тәртібіне көшкенін айтты. Сіз осы заңды бұрыннан белсенді сынаған адамдардың бірісіз. Заң туралы қазіргі пікіріңіз қандай?
Евгений Жовтис: Позициям өзгерген жоқ: бұл заң халықаралық стандарттарға сай емес. Сондықтан толық түсіндірмей, заңға жалпылама ғана баға берейін.
Бейбіт жиындар туралы заң қалай қабылданды?
Бұл заң қозғалысты талап ететін демонстрациялар мен шерулер сияқты бейбіт жиындар үшін рұқсат беру тәртібінде қалған. Пикет, жиын немесе митинг өткізу үшін жай ғана ескерту жеткілікті сияқты көрінеді. Бір артықшылығы, қазір ескерту мерзімі қысқарды. Бірақ ескерту алаңға шыға беруге болады дегенді білдірмейді.
Үш күн ішінде сіздің шараңызға тыйым салуы немесе мүлде ештеңе хабарламауы мүмкін. Бәрібір үш күн күту керек. Аталған мерзім ішінде үгіт-насихат жүргізуге, жиынның өтетін орны мен уақытын талқылауға болмайды. Осылай пикет, жиын немесе митинг өткізудің ескерту тәртібі ресми тұрғыдан ғана ескерту сипатына ие болғанымен, шын мәнінде бұрынғысынша рұқсат алуды қажет етеді.
Жаңа заңда митингіні қала орталығында, алайда белгіленген алаңдарда өткізуге рұқсат берілген. Бірақ митинг қатысушыларының санына байланысты шектеу бар. Алматыда митингіге 200, 500 және мың адамдық (Шоқан Уәлиханов атындағы алаң) орын берілген. Осылай қала орталығында митинг өткізу идеясының мәні қалмайды.
Алматы сияқты ірі мегаполисте резонанс туғызатын саяси оқиғалар кезінде мұндай жиындар жаппай сипат алып, Уәлиханов алаңындағы адамдар саны мыңнан асып кетуі мүмкін. Сонда не болады? Әлде Алматыда мыңнан көп адам жинауға болатын орын жоқ па?
Одан бөлек, митинг ұйымдастырушыларға әртүрлі міндеттеме жүктеліп, ескерту мазмұны мен рұқсат алу туралы өтінішке байланысты көп талап қойылған. Сондықтан тағы да қайталаймын, бұл заң халықаралық стандарттарға сай емес.
Азаттық: 16 желтоқсанда Алматыдағы Республика алаңында болған оқиғалар кезінде азаматтық белсенділер кеттлинг әдісімен танысты. Арнаулы жасақтың "Oyan, Qazaqstan" қозғалысы белсенділері мен Демократиялық партия құруды жақтайтындарға қарсы қолданған әдісіне құқықтық тұрғыдан қандай баға бересіз? Былтыр белсенділер мен азаматтық қоғам өкілдеріне қарсы қолданылған қандай жаңа әрі ескі "әдістерді" байқадыңыз?
Евгений Жовтис: Бұрынғыдай алдын алу мақсатында ұстау әдісі (адамдарды үйден шыққан бетте ұстап әкету) әлі бар. Рұқсат етілмеген митинг аяқталғанша, танымал белсенділерді шығармай ұстап отыру үшін олардың үйінің жанына полиция көлігін қойып, аңду әдісі де өзгерген жоқ. Рұқсат етілмеген митинг өтуі тиіс жерге жақындаған адамдарды да дәл солай ұстай бастады.
Азаматтарды ұстаған кезде қатаң әрекетке басып, тіпті ұрып-соғатын болды. Бұрын да қатаң әдіс-амал қолданатын, бірақ ұрмайтын.
Кеттлинг (көпке белгілі технология) – полицияның қозғалысты шектеу үшін пайдаланатын әдісі. Кеттлинг кезінде темір қоршау, полиция шебі және басқа да құралдар қолданылуы мүмкін. Бұл заңсыз технология, өйткені ол адамдарды бөліп, "халық жауы" сияқты көрсетіп, оларды балалар көрмеуі үшін оқшаулау керек дегенді білдіреді. Бұл, әрине, бейбіт жиын өткізу құқығын бұзу болып саналады. Бірқатар халықаралық құжатта, оның ішінде ЕҚЫҰ (Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы – ред.) басшылыққа алатын принциптерде кеттлинг технологиясын қолдануды құптамайды.
Бірақ біздің билік осы бағытта "дамып жатқандықтан" кеттлинг алдын-ала ұстау шарасы және басқа да технологиялармен қатар қолданылатын болады деп ойлаймын. Өйткені [билік] наразыларды оқшаулау әдісін тапты.
САЙЛАУАЛДЫ НАУҚАН МЕН "ИМАШЕВ МЫРЗА" ТУРАЛЫ
Азаттық: Қазақстан сайлауға дайындалып жатыр. Орталық сайлау комиссиясы бақылаушыларға арналған ережелерді өзгертіп, сайлау учаскелерінде фото және видео түсіріп, әлеуметтік желіде тікелей трансляция жүргізуге тыйым салды. ОСК бұл ережелердің Конституция мен Қазақстан заңдарына қайшы келмейтінін айтып, халықаралық стандарттарға сілтейді. Бұл туралы не айта аласыз?
Евгений Жовтис: Орталық сайлау комиссиясынан олардың қандай халықаралық стандарттарға сүйеніп отырғанын білгім келеді. ОСК төрағасы [Берік] Имашев мырзаның "Бал арасын өсірушілер қоғамында болсаңыздар, мүмкін сіздерге саяси мәселемен айналысудың қажеті жоқ шығар?" деген тақырыптағы сұхбатын көрдім.
Имашев мырза бал арасын өсірушілер Қазақстан Республикасының азаматтары емес деп ойласа керек. Конституцияға сәйкес, биліктің бірден-бір бастауы саналатын азаматтардың әрбірі өз билігі өткізген сайлауды бақылауға құқылы. Халық – биліктің ең жоғарғы бастауы. Олай болса, халық кімді және қалай сайлағанын білуі керек. Барлығы әділ өтетініне кепілдік берілуі тиіс.
Имашев мырза сайлауды әділ өткізу биліктің легитимдігін қамтамасыз ету үшін керегін ұмытқан сияқты. Халыққа сайлауды бақылауға, фотоға, видеоға түсіріп, заңбұзушылыққа қарсы күресуге мүмкіндік бермесе, билік легитимдігінен айырылады.
ОСК даулы құжатты сынағандарға шүйлікті (10 желтоқсан 2020 ж.)
ҮКІМЕТТІК ЕМЕС ҰЙЫМДАРҒА ҚЫСЫМ ТУРАЛЫ
Азаттық: Қарашаның соңында бірнеше үкіметтік емес ұйым, оның ішінде адам құқықтары жөніндегі қазақстандық бюро да бар, сайлау қарсаңында салық органдарынан қысым көріп жатқанын мәлімдеді. Қазір жағдай өзгерді ме? Әлі де қысым байқала ма?
Евгений Жовтис: Әлі де қысым жасалып жатыр. 30 қарашадағы арызға жеті-сегіз ұйым қол қойған. Қазір 20-ға жуық ұйым осы органдардан қысым көріп отыр, бірақ барлық жердегі процесс өте баяу жүріп жатыр.
Мәселе салықта емесін ерекше атап өткім келеді. Әйтпесе салық органдары салық төлеуден жалтарып жүрген үкіметтік емес ұйымдарды ұстап алғандай көрінуі мүмкін. Бәрі, әсіресе, шетелдік көздерден қаржы алатын ұйымдар салық төлеуі керек. Қазіргі қысымның салыққа еш қатысы жоқ.
Ендеше мемлекеттік кіріс органы қандай талап қойып отыр? Біз шетелден қаржы алғанымыз, белгілі бір жобаларға ақша мен грант алу туралы келісімшарт жасағанымыз жөнінде он күн ішінде есеп беруіміз керек. Қаржыны құқықтық көмектің кез келген түрі, қоғамдық пікірді анықтау мақсатында жүргізілген әлеуметтік және өзге де сауалнама, кез келген ақпаратты талдау және тарату сияқты мақсаттарға жұмсаған жағдайда әр тоқсан сайын ақшаның қайда кеткені туралы тағы да есеп тапсырамыз.
Біз мемлекеттік кіріс органы "Халықаралық құқықтық бастама", "MediaNet" халықаралық журналистика орталығы, "Құқықтық медиаорталық", біздің бюро сияқты танымал бірнеше ұйымды тексерген кезде әртүрлі процедураларды бұзған деген пікірдеміз.
Мемлекеттік органдар құжаттардан бір сағат ішінде түзетуге болатын техникалық сәйкессіздіктер немесе белгілі бір мерзімге байланысты қателерді тапқан.
Бірақ олар осыны маңызды мәселе көріп, әкімшілік құқықбұзушылық туралы ондаған хаттама жібере бастады. Енді аталған ұйымдардың түгеліне дерлік ірі көлемде айыппұл төлеу немесе қызметін тоқтату қаупі төніп тұр.
Әкімшілік құқықбұзушылық істерін қарау процесі қаңтарға қалды. Бізде жақсы құқықтық дәйектер бар. Қарсы шағым береміз, өйткені ісіміз оң деп санаймыз. Мемлекеттік кіріс органының процедураларды бұзғанына, бұл жерде ешқандай қылмыс құрамы жоғына сенімдіміз. Сондықтан әзірге күте тұрамыз…
САЯСИ ЛАНДШАФТ ПЕН БОЛАШАҚ МҮМКІНДІКТЕР ТУРАЛЫ
Азаттық: Саяси тұрғыдан алғанда, алдағы сайлаудан не күтуге болады? Елдегі саяси ландшафт жайы қалай?
Евгений Жовтис: Соңынан бастап жауап берейін. Саяси ландшафт жағдайы мәз емес. Кемі он шақты жыл бойы бұған жыламай қарау мүмкін емес. 2012 жылы Жаңаөзен оқиғасына байланысты экстремизм айыбын тағып, "Қазақстанның демократиялық таңдауы" партиясының қызметіне тыйым салғаннан бері бізде тіршілігі байқалмайтын Жалпыұлттық социал-демократиялық партиядан басқа оппозиция жоқ.
Бізде оппозиция көптен бері биліктің бірде-бір органынан орын тимеген маргинал топқа айналған.
Біздегі оппозиция көптен бері биліктің бір де бір органынан орын тимеген маргинал топқа айналған. Жалпыұлттық тәуелсіз ақпарат құралдары, телеарналарда саяси пікірталас жоқ. Оппозицияны теледидарға мүлде шығармайды.
Мұндай жағдайда сайлау туралы әңгіме айту мүмкін емес. Мұны жай ғана мәжіліс пен жергілікті мәслихат депутаттарының "тағайындалуы" деп атар едім. Бұл процеске тәуелсіз кандидаттар қатыса алмайды.
Таңдау болмаған "сайлаудың" мәні қалмайды. Элита ішіндегі қайта бөлісу мен тепе-теңдік іздеу процесін сайлаусыз-ақ жүзеге асыруға болады.
Азаттық: Қазақстан билігі демократия құндылықтарын жақтайтынын үнемі айтады. Іс жүзінде бұл демократияның сыртқы көрінісін ғана қалыптастырып, ұран көтерумен ғана шектеледі. Мұның себебі неде және бұл ешқандай салдарсыз қашанға дейін жалғасуы мүмкін?
Евгений Жовтис: Бұған мына қырынан қарап көрейік. ЕҚЫҰ сияқты ұйымның қауіпсіздік, экономика және адами өлшем деп аталатын үш міндеті бар. Үшінші топқа демократия, адам құқығы мен құқық үстемдігі кіреді.
Бұл құрметті халықаралық ұйымға көршілес Түркіменстан да мүше. Бірақ ол елде толықтай диктатура орнаған. Соған қарамастан, Түркіменстан да демократия, құқық үстемдігі туралы мәлімдемелер жасайды.
Элита ішіндегі қайта бөлісу мен тепе-теңдік іздеу процесін сайлаусыз-ақ жүзеге асыруға болады.
Сондықтан мәселе мемлекеттің не айтатынында емес. Біз авторитарлық режимде өмір сүріп жатырмыз. Әдетте мұндай режимдер "біз демократия құрып жатырмыз" деп айтады. Шын мәнінде бұл демократияны имитация деп атауға болады: белгілі бір институттар мен ақпарат құралдары, парламент, сот бар. Бірақ олардың көбі – құр имитация ғана. Ақпарат құралдары бар, бірақ тәуелсіз медиа жоқ. Парламент бар, бірақ онда оппозиция өкілдері жоқ.
Бұл қашан аяқталады? Режим өзгеріп, Қазақстан демократиялық мемлекетке айналғанда аяқталады. Бірақ бұған қандай құралдармен қол жеткізетінімізді айта алмаймын. Оған дейін ештеңе өзгермейді, "демократия құрып жатырмыз" деген мәлімдемелер жасала береді. Бізде арасында қатаңдыққа бейім классикалық авторитарлық режим орнаған.
Классикалық авторитаризм мен тас түнек қараңғылыққа қарай бет бұрған Солтүстік Корея, Түркіменстан, Венесуэла, Беларусь, қазіргі Ресей сияқты елдер бар кезде, біз қашанда сәл жақсырақ болып көрінетін боламыз. Сондықтан бұл тақырыпқа келгенде пессимистік көзқарастамын.
Біздегі авторитарлық режим мен ондағы тұлғалар шынайы демократия құра алмайды. Бірақ демократияның дәстүрлі имитациясы үздіксіз әрі жазасыз жалғаса беруі мүмкін емес.
Азаттық: Қазіргі қалыптасқан жағдайды ескеріп, сайлаудан кейінгі кезеңнен не күтесіз?
Евгений Жовтис: Өзгерістер күтемін, өйткені билікте басқа таңдау жоқ: не ол реформаны басқарады, не реформалар оны салдары белгісіз әлдебір тұңғиыққа сүйреп кетеді. Өйткені қазіргі жылдам өзгеріп жатқан заманның басты талабы — реформа.
Коронавирустан кейін, жаңа жылдан бастап өзгерістер бұрынғыдан да шапшаң жүріп, өзара тәуелділік әлдеқайда қатты байқалатын болады. Әлемнің өзара тәуелділігі мемлекеттерді бірдей ережелер ұстануға мәжбүрлейді.
Не [билік] реформаны басқарады, не реформалар оны салдары белгісіз әлдебір тұңғиыққа сүйреп кетеді.
Басқа ешқандай балама жол жоқ. Тірі қалғың келе ме? Онда өзгеру керек. Ең алдымен режимді, жүйені өзгерту керек. Әйтпесе тірі қалу мүмкін емес.
Қазақстандағы сайлаудан кейінгі кезең, 2021 жылдың алғашқы жартысы әлі жалғасып жатқан пандемияның әуресімен өтеді. Осыған орай өзім байқаған қайшылықты жағдайға тоқталайын: пандемия кезінде жақсы режимдер мен жақсы адамдар бұрынғыдан да жақсырақ, жаман режимдер мен жаман адамдар әлдеқайда нашар, күлкілі әрі ұсақ болып жатыр. Бұған көз жеткізу үшін бір жағынан, Еуропадағы демократиялық елдерге, екінші жағынан Беларусь пен Түркіменстанға қарау керек.
Қазақстан режимі қай жолды таңдайды? Бұл сұрақтың жауабын білетін сияқтымын, бірақ өкінішке қарай, сол жауап маған ұнамайды.
Азаттық: Әңгімеңізге рақмет.
ПІКІРЛЕР