Алматы облысы Үлкен ауылында 22 тамызда өткен АЭС бойынша жария талқылаудан кейін Қазақстан қоғамында АЭС төңірегінде дау қыза түсті. Билік "бұл қоғамдық тыңдау емес – заңға сәйкес өтетін процедуралық іс-шара ғана" десе, экологтар мен белсенділер "АЭС бойынша бастапқы кезеңнен бастап азаматтардың экологиялық құқықтары бұзыла бастады" деп дабыл қақты.
Қазақстан қоғамында АЭС-ке қатысты ортақ пікір жоқ. Бірі қолдайды, бірі қолдамайды, бірі қазіргідей жемқорлық жағдайында Қазақстанға үлкен кәсібилікті талап ететін қауіпті нысанды салуға болмайды деп оған мораторий жариялау керек дейді.
АЭС-ті қолдайтындар негізінен төмендегідей жайттарды алға тартады:
- энергия тапшылығы: алдағы уақытта Қазақстан электр энергиясына зәру бола бастайды;
- көмір мен газдан көмірқышқыл газы көп шығады, соның салдарынан ғаламдық жылыну жылдамдап жатыр;
- жасыл энергия көздері – жел мен Күн – тұрақсыз, сол себепті оларды дамыту тиімсіз;
- атом энергиясы көмір мен газға қарағанда әлдеқайда "таза энергия көздері", одан қазақстандық кей ғалымдардың есебінше, жылына тек 1-2 вагон радиоактивті қалдық шығады, олар арнайы орындарда сақталады;
- совет одағы тұсында Қазақстан аумағында бірнеше реактор қауіпсіз түрде жұмыс істеді (бұл тек қазақстандық атом аласы мамандарының ғана пікірі – ред.), елде атом саласында 20 мың маман бар.
- қазіргі реакторлар Чернобыльдағымен салыстырғанда әлдеқайда қауіпсіз.
Ал АЭС-ке қарсы азаматтардың уәждері төмендегідей:
- Станция салынады деген Балқаш көлі тартылып барады және алдағы жылдары оның жағдайы қалай болатыны белгісіз – әзірге ешқандай зерттеу жүргізілмеген;
- АЭС-тің Балқаштан бөлек, сондағы қоршаған ортаға: халық денсаулығына, жануарлар мен құс, балықтарға әсері белгісіз – зерттеу жүргізілмеген;
- Атом электр станциясы орналасқан елді мекендерде онкология, лейкемия сияқты аурулардың жиілегені және халық денсаулығына теріс әсері жөнінде зерттеулер бар, сол себепті оны "қауіпсіз" деп атауға келмейді;
- Радиоактивті қалдықтар;
- Өте қымбат жоба, ал ядролық нысандарға қатысты құжаттар құпия саналғандықтан қоғамдық мониторинг мүмкін емес, бұл жемқорлық қаупін арттырады;
- АЭС-салған елдерге тәуелділік және саяси ықпал етудің тетігі ретінде пайдалану ықтималдығы;
- Қазақстанда қоршаған ортаға байланысты жобаларға қатысты бұған дейін көптеген заңбұзушылық болған;
- АЭС салу үшін кемінде 10-12 жыл кетеді, ал осы уақыт аралығында энергетика нарығы қатты өзгереді, соған Қазақстан дайын ба?
Осы тұста Eco Kundelik-тің кезекті эпизодында АЭС бойынша қоғамды толғандырған кейбір мәселелерді атом саласының мамандары мен сарапшыларға қойып көрген едік. Ескерте кететін нәрсе – подкастқа қатысқан спикерлердің барлығы-дерлік атом энергиясын қолдайтын болып шықты, бірақ кейбірі Қазақстан жағдайында оны жүзеге асыруда тәуекелдер бар деп санайды.
Жалпы Қазақстан қоғамында АЭС-тен түбегейлі бас тарту керек деп санайтындар бар және олардың саны аз емес. Оларды толғандыратын кейбір сұрақтарды да подкаст барысында көтеруге тырыстық.
Подкаст қонақтары:
- Бауыржан Ибраев – Атом ғылымы, энергетика және өнеркәсібі ардагерлер кеңесінің төрағасы;
- Асуан Сиябеков – "Қазақстандық атом электр станциялары" компаниясы атом энергетика бөлімінің жетекші инженері;
- Лаура Мәлікова – эколог
- Бекжан Әлімқұлов – Колумбия университетінің түлегі, энергетика саласының сарапшысы.
АЭС мәселесіне келгенде азаматтардың экологиялық құқықтары сақталып жатыр ма? Үлкендегі жария талқылау неге үгіт-насихатқа ұқсап кетті? Қазақстандық атом саласының мамандарының Ресейдің технологиясын қатты мақтап отырғанына қарағанда Қазақстанға АЭС-ті Ресей салып беретін сияқты. Росатом салса, қандай тәуекелдер бар? Осы және өзге сұрақтарды спикерлерге қойдық.
Подкасты тыңдаңыз:
Подкаста айтылған кейбір мәселелерді мәтін түрінде беріп отырмыз:
"БІЗДЕ МЕМЛЕКЕТТІК ОРГАНДАРҒА СЕНІМСІЗДІК БАР"
Лаура Мәлікова, эколог:
"Жалпы атом энергиясы өзге энергия көздерімен мысалы, көмір, газбен салыстырғанда әлдеқайда таза энергия көзі. Алайда Семей полигонындағы жағдайдан кейін қазақстандықтардың арасында атомға деген көзқарас өте теріс деп айтуға болады. Сондықтан мына біздің елімізде АЭС-ті салу үшін өте үлкен ақпрараттық түсіндіру жұмыстары жүргізу керек. Мемлекеттік органдардың жұмысын да жақсарту керек. Кадрлық саясатты қолға алу керек. Жалпы әлемдегі жағдайға қарасақ, мысалы мен швецияда экологиялық инженерияны оқыдым. Швецияның өзінде 10-ға жуық АЭС бар. Бірақ бұл жерде мәселе тек қана технологияда болып отырған жоқ. Халық неге АЭС-ке қарсы? Себебі мемлекеттік органдарға деген сенімсіздік бар. Мемлекеттік органдарындағы непотизм. Жемқорлық мәселесі. Арыстағы әскери қойманың жарлуы, Семей орманындағы өрттен адамдардың қаза болуы – осының барлығы қоғамда билікке деген сенімсіздік тудырады. Сондай-ақ айта кететін жайт – Росатомның қатысуы да үлкен күдік тудырады.
Екінші мәселе радиациялық қалдықтар мәселесі. Оны біз қалай басқарамыз? Мысалы, мынау Маңғыстау облысында Қошқарата деген жер бар. Кезінде совет одағы тұсында әскери жоба жасап, сол әскери жобаның салдарынан сол жерде радиациялық қалдықтар түзілген. Тәуелсіздік алғаннан кейін ол жерге су құйылып тұру керек болған. Бірақ оған белгілі деңгейде толтырмаған. Біраз бөлігі кеуіп қалған. Айналасында тұратын халық арасында онкологиялық аурулар көп тарап кеткен. Сонықтан мына жерде біздің мемлекеттік органдағы шенеуніктердің салғырттығы, сауатсыздығы осының бәрі халық арасында сенімсіздік тудырып отыр".
Бауыржан Ибраев:
"Бүгінгі таңда әлемде 450 станция жұмыс істеп жатыр. Бәрі өте жақсы жұмыс істеп жатыр. Енді апат дейміз, Фукусимадағы апатты айтқанда, ол жерде істеген станция 70-жылғы жоба. Жер сілкінген кезде өзін өте жақсы көрсетті. Станцияның өзіне ешқандай сұрақ жоқ. Сұрақ генераторға, дизель генераторына, апатты генераторға яғни, неге тоқтады деген сұрақ бар.
Екіншіден, радиоактивті фобия. Қазір жер қойнауынан қандай руда алмасақ та, қандай табиғи су алмасақ та, ол жерде табиғи радиоактивтілік бар. Оны көбіміз біле бермейді. Мысалы, көмірден өте көп радиация шығады. Оған біз көп мән бермейміз. Бүгінгі таңда атом станциясының өзінен оның ісінен бір адам қайтыс болған емес (мұнымен келіспейтін ғалымдар да бар – ред.). Ана үш белгілі авария – адам қолынан жасалған апат. Қазақстанның өзінде үш реактор 60 жылдай істеп келеді. 1960 жылдары салынған бүгінгі күнге дейін бір адамға зияны келді деп айта алмаймыз".
(Ескерту: Бұл пікірмен келіспейтін мамандар да бар, олар орысша сөйлегендіктен подкастқа қатыса алмады. Олардың сөздерін аударып қазақшаға аударып беріп отырмыз:
Светлана Могилюк, эколог: Кәсіби эколог ретінде айтайын дегенім – атом станциясының қатері зор. Бірінші, апатпен байланысты қатерге тоқталайық. Атом станциясындағы апаттар 7 категорияға бөлінеді. Фукусима және Чернобыльдағы апат көпке белгілі. Ал өзге деңгейдегі оқиғалар мен апаттар әдетте көпке белгілі емес. Егер сіз бұл мәселені зерттеп көрсеңіз, ашық дереккөздерден де қарап көпсеңіз болады, едәуір қалдықтардың төгілуіне әкелген апаттар көп болған. Атом энергиясы жөніндегі агенттіктің өзі мұндай оқиғалардың көп екенін мойындайды. Тіпті штаттық режимде жұмыс істеп жатқан атом станциясының өзі қауіпті нуклидтер, тритий бөледі. Оларды ешқандай фильтрмен аулай алмайсың. Ол қоршаған ортаға біртіндеп жинала береді. Қоршаған ортаға, суға әсер етеді")
ҮЛКЕНДЕГІ ЖАРИЯ ТАЛҚЫЛАУ НЕГЕ ҮГІТ-НАСИХАТҚА ҰҚСАП КЕТТІ?
Асуан Сиябеков:
Өткен аптада болған шара (22 тамызда Алматы облысы Үлкен ауылында болған жария талқылау) бұл тек процедуралық іс-шара. Ешқандай құжатнама: қоршаған ортаға әсері не болмаса инженерлік жұмыстарды ешқайда бермеген болатынбыз. Өйткені бұл алдағы уақытта жасалатын жұмыстар. Сол себепті де құжатнама құқжаттары қолда болмағаннан кейін қазір бұл Алматы облысы мәслихатының аясындағы заң шеңберінде жүргізілген процедуралық іс шара. Мұны аттап кете алмаймыз. Атом энергиясын пайдалану туралы заңның 12-бабында бәрі жазылған.
Қарапайым тілмен түсіндіргенде біз әлгінде үлкендіктерден "сіздердің жерлеріңізде АЭС салуға қажет инженерлік жұмыстар жүргізіледі. соған бізге рұқсат па" деп сұрадық. Бұл мәселе алдағы уақытта қоғамдық тыңдауға шығарылады. Біз заңдық жағынан алғанда бастапқы кезеңде тұрмыз.
Бекжан Әлімқұлов:
"Кейбір елдер АЭС-тан бас тартып жатыр, кейбірі жаңаларын соғамыз деп отыр. Мысалы, Германия бас тартып жатса, Ұлыбритания тағы да соғамыз деп жатыр. Лаура ханым айтқандай, елде жасап жатқан кез келген реформаға қатысты халық арасында сенімсіздік көп. Жаңа Асуан мырза жария талқылауды "бұл тек процедуралық этап" деді. Мұны жай бір процедуралық этап деп қараудың өзі үлкен қателік деп ойлаймын. Өйткені көптеген шенеуніктер солай осыны ұйымдастырып отырған азаматтар да солай ойлауы мүмкін. Сырт көзге ауыл мектебінің қазандығын соғуды талқылағандай болып көрінеді. Бұған үлкен дайындықпен келу керек. Барлығын ашып көрсету керек. Тағы бір нәрсе - энергетиктердің арасында "біз энергетикпіз, біз оқығанбыз, біз білеміз, мұны қара халық түсінбейді, сол үшін қара халықтың ойын сұрау қажет емес деген ой бар". Негізі ол үлкен қателік. Бұл АЭС – он жыл соғылады, 40 жыл қолданылады. Оны біз көреміз бе, көрмейміз бе, белгісіз. Ол біздің балаларымызға немерелеремізге ертеңгі күні әрине, бір жағынан үлкен плюс, екінші жағынан үлкен әсері де тиюі мүмкін. Сол себепті кез келген іс-шараға А-дан бастап, Я-ға дейін толық дайындықпен келу керек.
Айта кететін тағы бір нәрсе – мысалы АЭС-ті соққанда built and operate немесе built and transfer деген контрактінің екі түрі бар. Біріншісінде вендор станцияны соғады, кейін оны жүргізеді. Яғни, ол өмірбақи сол вендордың қарамағанды қалады дегенді білдіреді. Мысалы, Түркиядағы станция. Екіншісі мысалы, built and transfer: вендор соғады, жүргізеді, өзі ақшасын шығарып алғаннан кейін ол transfer жасайды. Иранда соғылып жатқан АЭС контрактісінің формасы. Бізде қалай болады, оған да әлі жауап жоқ.
Сосын корейлер айтады: біз сіздерге таблетке жасау технологиясын, отын жасау технологиясын береміз дейді. Ал Росатом "біз бермейміз" дейді. Осындай көптеген сұрақтар бар. Осындай сұрақтарға әлі жауап берілген жоқ".
КЕЙБІР МАМАНДАР ҚАЗАҚСТАНҒА ШАҒЫН НЕМЕСЕ ОРТАША ҚУАТТАҒЫ СТАНЦИЯЛАР КЕРЕК ДЕЙДІ, БҰЛ РАС ПА?
Асуан Сиябеков:
"Шағын модульдік реакторлар оларды да қарастыру үстіндеміз. Әр энергия көзінің біздің энергия жүйесінде өзіндік орны бар. Үлкен ауқымды реакторлар мен шағын модульдік реакторларды салыстыруға келмейді. Өйткені қазіргі таңда шағын модульдік реакторлар қолданыста жоқ. Алдағы 2030 жылдарда шығып қалар. Бірақ біз қазір америкалық екі компаниямен етене байланыстамыз. Қазір олармен де жұмыс атқарып жатырмыз. Ыңғайлық жағынан қайсысы сәйкес келеді деген сұраққа келсек, біз оны энергетиктермен ақылдасып жатырмыз. Қазақстанға үлкен реакторлар тиімді. Неге? 2035 жылға қарай мысалы энергия тапшылығы туындайды. Сол себепті де солтүстік пен оңтүстікті қосатын транзит алқабында Үлкен ауылы маңында бізге қуаты 2,8 ГВт болатын энергия көзі керек. Сол себепті қазір қуаты жоғары реакторларды қарастырып жатырмыз".
"ЕКІ ЖАЛМАУЫЗДЫҢ АРАСЫНАН КІШІСІН ТАҢДА". "АЭС-ТІ КІМ САЛМАСЫН, СОЛ ВЕНДОРҒА ТӘУЕЛДІ БОЛАМЫЗ"
Бауыржан Ибраев:
Қазақстанда АЭС-ті салатын технология болмағандықтан қай мемлекет салмасын, қай вендор салмасын, біз соған тәуелді боламыз. Ол Францияның EDF-ы бола ма, не Корея бола ма немесе Қытай, Росатом бола ма – оған тәуелді боламыз. Біз соны ескеруіміз керек. EDF бүгінгі таңда өте қымбат салады. Оның реакторы да 1,7 ГВт қуат өндіреді. Қазақстанға жарамайды. Оңтүстік Кореядағы реактор да Кореяныкы емес – америкалық Westinghouse реакторы. Westinghouse ешқашан да бұрынғы совет мемлекеттеріне және Қазақстанға бар құпияларын береді деп өзім ойламаймын. Яғни, мұнда Корея немесе Америкаға тәуелді болу мәселесі бар.
Ал Қытайдың сырт елдерге реактор салу тәжірибесі аз. Қазір тек Пәкістанға Хualong реакторын салып жатыр. Ең мол тәжірибе бүгін Ресейде болып отыр. Бірақ елде соғысқа байланысты оған тәуелді боламыз деген қорқыныш та бар. Енді үкімет шешеді деп ойлаймын. Негізі "екі жалмауыздың арасынан кішісін таңда" ("из двух зол выбирать меньшее") дейді ғой".
Лаура Мәлікова
Осы тұста экологтар қауымдастығы арасында жүргізген сауалнаманың нәтижесін айтқым келеді. АЭС салынады деп қызу талқылана бастаған кезде біз сауалнама жүргізгенбіз. Сол кезде көбі "станцияны кім салады" деген мәселеге алаңдады. Себебі экологиялық мәдениет жағынан әртүрлі елдердің компаниясына қарайтын болсақ, мына Ресей елінің компанияларының Қазақстанда жүргізіп жатқан жобаларындағы экологиялық мәдениеті өте нашар деп айтуға болады. Мысалға гептил төгіліп, киіктер қырылған кезде мысалы, олар осыған келтірген зақым үшін ақша төледі ме? Қайта керісінше өзімізге қысым көрсеткендей болды. Сондықтан мына тұста, әрине "Росатомға" деген сенбеушілік өте жоғары. Атом станциясын салуда Францияның тәжірибесі озық қой. Оларда қалдықтарды қайта өңдеу, сол қалдықтардан қайта отын жасау, соны қайта қолдану жоғары деңгейде жолға қойғалған".
Асуан Сиябеков:
"АЭС бұл басқа емес – Қазақстанға керек. Қандай компания келмесін, біз оларды салу мақсатында ғана пайдаланамыз. Ал пайдалануды өзіміз жүргіземіз. Атом станциясын салып біткенге дейін біз кадрларды даярлап алуымыз керек. Қазақстанда атом саласында 20 мыңға маман бар. Бірақ қазір "АЭС-ті Ресей салады" дегенге сенбеулеріңізді сұраймыз. Әзірге шешім қабылданған жоқ. Ол кешенді түрде қарастырылатын болады".
Подкастың барлық эпизодын Азаттық сайтынан, Apple Podcasts, Google Podcasts платформаларынан және Азаттықтың YouTube-арнасынан, Spotify-дан тыңдай аласыздар.
ПІКІРЛЕР