Бұл сұмдықты ұғып, түйсіну үшін ересек кісі болу керек. Менің әкем оны жасына жетпей естіпті. 1952 жылы, он екі жасар кезінде менің әкем колхоздағы жазғы жұмыс орайында атты поштабай болыпты. Аптасына екі мәрте қатынап, алыстағы үлкен ауылмен арада хат-хабар, мәлімет тасиды екен.
Бірде жолды қысқарту үшін төтелей жүріп, тау арасымен өткенде, сай-салада, адамдардың қураған басын, шашылған сүйектерін көреді. Бұл не пәле деп өз әкесінен, яғни менің атамнан бажайлап сұрай бастайды. Сөйтіп, ол осыдан жиырма жыл ғана бұрын адамдардың қолымен адамдарға қарсы жасалған қиянат туралы, өзінің туған халқының басына түскен сұмдық зобалаң салдарынан миллиондаған қазақ азаматының ажал тапқаны турасында естіп біліпті.
1932-33-ші жылдардағы, қазақ халқының айтарлықтай бөлігін жусатып кеткен Ашаршылық – ел тарихындағы ең қасіретті оқиғалардың бірі болып саналады. Барлық пәле Совет өкіметінің Қазақстандағы мал атаулыны тәркілеу туралы шешімінен бастау алады. Бұл кезде қазақ жұртының төрттен үші көшпенді болатын және олардың бар тіршілігі төрт түлікке байланысты еді, ал малдан айрылған жағдайда аштан өлуге тиіс-ті.
Тамақ іздеп, аштық пен суықтан қалтыраған ана мен бала. 30-шы жылдардың басы.
Малды тәркілеу 1929 жылдан бастап қарқын алады. 1932 жылға қарай қазақтар мал атаулыдан тақыр-таза қалыпты. Сөйтіп, ғаламат ашаршылық басталады.
Халық туған жерін тастап, шұбыра босқындыққа түседі. Шекараға жақын, шамасы жеткен жұрт көршілес Қырғызстан, Өзбекстан, Түркіменстан, тіпті, Қытай мен Моңғолияға қашады. Алайда, алысырақ аймақтағы елдің ешқандай шарасы жоқ еді. Орталық Қазақстан аймағы айрықша ауыр шығынға ұшырапты.
Совет заманында-ақ алғашқылардың бірі болып осы 30-шы жылдардағы архив құжаттарына үңілуге мүмкіндік тапқан тарихшы Талас Омарбековтың айтуынша, Ашаршылық кезінде 2 миллион 300 мың қазақ өлген.
İлкідегі қараша айында украиндардың Голодомор ашаршылығына арналған, Мәскеуде өткен конференцияда ресейлік тарихшылар осы апат кезінде Қазақстан бір жарым миллион адамынан айрылды деп атап көрсетті.
Қазақ зиялыларының айтуынша, Ашаршылық кезінде Қазақстандағы басқа этникалық топтармен салыстырғанда, қазақтар әлдеқайда артық жапа шекті және көршілес Орталық Азия республикаларында мұндай дәрежедегі қайғы- қасірет болған жоқ. Қазақ зиялылары Ашаршылық себебін тек Совет өкіметінің ұжымдастыру саясатының сәтсіздігіне жаба салуға болмайды деп біледі. Бұл зиялылардың көпшілігі аталмыш Ашаршылық – нағыз геноцид деп есептейді. Бірақ Қазақстан өкіметі, сыңайына қарағанда, бұл көзқарасты қолдамайтын тәрізді.
Ашаршылық қасіретіне ұшырамай өткен бір де бір қазақ шаңырағы болмаған, әрбір отбасының ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп келе жатқан өзіндік тарихы бар.
Менің атам 1932 жылы, мұғалімдік дипломын алғаннан соң, ауылдардың біріне қызметке жолданыпты. Келсе, халық жаппай қырылып жатыр, мектепке тартатын бір де бір бала жоқ, түгел өліп біткен.
Өз әкеме жеткен әңгіме бойынша, біздің әулеттің азапты жолы былайша жалғасады: атама әлгі мектептегі бекітілген қызметтің төлемі ретінде босатылған жарты қап бидай қиын күнде талғажау болады; содан бұлар теміржол бойына жетеді, онда қырылып жатқан жұртты, өлген кісілердің етін жеген сұмдықты көреді; ақыры әйтіп-бүйтіп қыстан шығып, туған ауылдарына келсе, аталас ағайын 70 отбасынан небәрі 13 үй ғана қалған екен; содан соң атамның әкесі – менің бабам аштан өлген ағайын-тумаларының өзеннің екі қабағында шашылып қалған қу сүйектерін жинап, жерге көмеді...
Осы естігендердің әсері сондай, менің әкемнің жүрек- санасында болашақ өмірлік мұраты ұшқын бергендей болыпты. “Алағызған ұйқысыз түндерде қайтсем де жазушы болсам деп армандадым, келешек ұрпақ осыншама сұмдықты ұмытпас үшін бәрін қағазға түсірсем деп ойладым...” - деген еді әкем, осы әңгімені естіп білу кезегі енді маған жеткенде.
Совет баспасөзі Ашаршылық жайында сол кезде де, одан кейін де мүлде үнсіз қалды. Украинадан бір айырма, ол жылдарда Батыс журналистеріне Қазақстанға келуге де рұқсат берілмеді. Әйткенмен де, жеке бір кісілер тарабынан қасірет туралы деректі куәліктер сақталыпты.
Орталық Қазақстан өңіріндегі аштықтан қырылған жандардың зираттары жермен жексен болып кеткелі қашан...
Татьяна Невадовская 1933 жылы 19 жаста екен. Ол Ресейден айдалып келген профессор әкесімен бірге Алматы маңындағы Шымдаулет ауылында тұрған екен. Невадовская жергілікті халыққа қатаң қысастық жасалып жатқанын көріп, қатты толқиды, торығады, әйткенмен, сұмдықтаң себебін ұғына алмайды. Өз басы ашықпаған, отбасының күнкөрісі жақсы екен. Алайда, қазақтардың шарасыз, ауыр ахуалына бейтарап қарап тұра алмайды.
Невадовская көргенін қағазға таңбалайды, суретке түсіреді, ашаршылық туралы толғау жазады. Міне, осының бәрін жарты ғасырға жуық уақыт бойы сыртқа білдірмей, жасырын сақтайды. Ақыры, зейнетке шыққан соң, 1980 жылы өзінің "альбомын" Алматыдағы Орталық мұрағатқа тапсырыпты.
“Бұл – біз үшін өте ауыр қыс болды. Бірақ нағыз сұмдықты жергілікті халық бастан кешірді,” - деп жазыпты. “Баласы, шағасы бар, жасы, кәрісі бар, түгелдей аштан өлген осы кісілерді, қаңырап қалған, қазаға ұшыраған ауылдарды, әлі бітіп, ен далада қырылған қаншама жұртты қазақтардың бүгінгі ұрпағы ешқашан ұмытпас деп үміттенемін...”
1991 жылы Қазақстан тәуелсіздік алғаннан соң Ашаршылық құрбандарына ескерткіш тұрғызу жөнінде бастама көтерілді. Қазақ зиялыларының талабы бойынша, республика үкіметі 1992 жылы болашақ монументтің орнын да белгіледі. Міне содан бері 16 жыл өтіпті, ескерткіштің елесі де жоқ.
Алайда, Ашаршылық туралы естеліктер ел жадында, ал санадағы ескерткіш қара тастан да берік. Тек, бұл тараптағы әңгімелерді ұғып, білу үшін адам ержетіп, есеюі керек сияқты. Ашаршылық туралы алғаш естігенде менің жасым он жетіде болатын. Әзірге менің балаларым кішкентай, бірақ өсіп жеткен кезінде олар да бәрін ұғып, танып - білетін болады...
Ал Қазақстан үкіметі де есейіп, өз халқының өткен тарихын бағамдайтын дәрежеге жету үшін енді қаншама заман керек болар екен?!
(Мақала Батыс жұртшылығы үшін ағылшын тілінде жазылған, қазақ тіліне сол қалпында аударылды. Түп нұсқасы осы арада Едіге Мағауин Азаттық радиосы қазақ қызметінің директоры. Мақалада айтылған ой-пікірлер редакция көзқарасын білдіруі шарт емес.)
Бірде жолды қысқарту үшін төтелей жүріп, тау арасымен өткенде, сай-салада, адамдардың қураған басын, шашылған сүйектерін көреді. Бұл не пәле деп өз әкесінен, яғни менің атамнан бажайлап сұрай бастайды. Сөйтіп, ол осыдан жиырма жыл ғана бұрын адамдардың қолымен адамдарға қарсы жасалған қиянат туралы, өзінің туған халқының басына түскен сұмдық зобалаң салдарынан миллиондаған қазақ азаматының ажал тапқаны турасында естіп біліпті.
1932-33-ші жылдардағы, қазақ халқының айтарлықтай бөлігін жусатып кеткен Ашаршылық – ел тарихындағы ең қасіретті оқиғалардың бірі болып саналады. Барлық пәле Совет өкіметінің Қазақстандағы мал атаулыны тәркілеу туралы шешімінен бастау алады. Бұл кезде қазақ жұртының төрттен үші көшпенді болатын және олардың бар тіршілігі төрт түлікке байланысты еді, ал малдан айрылған жағдайда аштан өлуге тиіс-ті.
Малды тәркілеу 1929 жылдан бастап қарқын алады. 1932 жылға қарай қазақтар мал атаулыдан тақыр-таза қалыпты. Сөйтіп, ғаламат ашаршылық басталады.
Халық туған жерін тастап, шұбыра босқындыққа түседі. Шекараға жақын, шамасы жеткен жұрт көршілес Қырғызстан, Өзбекстан, Түркіменстан, тіпті, Қытай мен Моңғолияға қашады. Алайда, алысырақ аймақтағы елдің ешқандай шарасы жоқ еді. Орталық Қазақстан аймағы айрықша ауыр шығынға ұшырапты.
Совет заманында-ақ алғашқылардың бірі болып осы 30-шы жылдардағы архив құжаттарына үңілуге мүмкіндік тапқан тарихшы Талас Омарбековтың айтуынша, Ашаршылық кезінде 2 миллион 300 мың қазақ өлген.
İлкідегі қараша айында украиндардың Голодомор ашаршылығына арналған, Мәскеуде өткен конференцияда ресейлік тарихшылар осы апат кезінде Қазақстан бір жарым миллион адамынан айрылды деп атап көрсетті.
Қазақ зиялыларының айтуынша, Ашаршылық кезінде Қазақстандағы басқа этникалық топтармен салыстырғанда, қазақтар әлдеқайда артық жапа шекті және көршілес Орталық Азия республикаларында мұндай дәрежедегі қайғы- қасірет болған жоқ. Қазақ зиялылары Ашаршылық себебін тек Совет өкіметінің ұжымдастыру саясатының сәтсіздігіне жаба салуға болмайды деп біледі. Бұл зиялылардың көпшілігі аталмыш Ашаршылық – нағыз геноцид деп есептейді. Бірақ Қазақстан өкіметі, сыңайына қарағанда, бұл көзқарасты қолдамайтын тәрізді.
Ашаршылық қасіретіне ұшырамай өткен бір де бір қазақ шаңырағы болмаған, әрбір отбасының ұрпақтан ұрпаққа жеткізіліп келе жатқан өзіндік тарихы бар.
Менің атам 1932 жылы, мұғалімдік дипломын алғаннан соң, ауылдардың біріне қызметке жолданыпты. Келсе, халық жаппай қырылып жатыр, мектепке тартатын бір де бір бала жоқ, түгел өліп біткен.
Өз әкеме жеткен әңгіме бойынша, біздің әулеттің азапты жолы былайша жалғасады: атама әлгі мектептегі бекітілген қызметтің төлемі ретінде босатылған жарты қап бидай қиын күнде талғажау болады; содан бұлар теміржол бойына жетеді, онда қырылып жатқан жұртты, өлген кісілердің етін жеген сұмдықты көреді; ақыры әйтіп-бүйтіп қыстан шығып, туған ауылдарына келсе, аталас ағайын 70 отбасынан небәрі 13 үй ғана қалған екен; содан соң атамның әкесі – менің бабам аштан өлген ағайын-тумаларының өзеннің екі қабағында шашылып қалған қу сүйектерін жинап, жерге көмеді...
Осы естігендердің әсері сондай, менің әкемнің жүрек- санасында болашақ өмірлік мұраты ұшқын бергендей болыпты. “Алағызған ұйқысыз түндерде қайтсем де жазушы болсам деп армандадым, келешек ұрпақ осыншама сұмдықты ұмытпас үшін бәрін қағазға түсірсем деп ойладым...” - деген еді әкем, осы әңгімені естіп білу кезегі енді маған жеткенде.
Совет баспасөзі Ашаршылық жайында сол кезде де, одан кейін де мүлде үнсіз қалды. Украинадан бір айырма, ол жылдарда Батыс журналистеріне Қазақстанға келуге де рұқсат берілмеді. Әйткенмен де, жеке бір кісілер тарабынан қасірет туралы деректі куәліктер сақталыпты.
Татьяна Невадовская 1933 жылы 19 жаста екен. Ол Ресейден айдалып келген профессор әкесімен бірге Алматы маңындағы Шымдаулет ауылында тұрған екен. Невадовская жергілікті халыққа қатаң қысастық жасалып жатқанын көріп, қатты толқиды, торығады, әйткенмен, сұмдықтаң себебін ұғына алмайды. Өз басы ашықпаған, отбасының күнкөрісі жақсы екен. Алайда, қазақтардың шарасыз, ауыр ахуалына бейтарап қарап тұра алмайды.
Невадовская көргенін қағазға таңбалайды, суретке түсіреді, ашаршылық туралы толғау жазады. Міне, осының бәрін жарты ғасырға жуық уақыт бойы сыртқа білдірмей, жасырын сақтайды. Ақыры, зейнетке шыққан соң, 1980 жылы өзінің "альбомын" Алматыдағы Орталық мұрағатқа тапсырыпты.
“Бұл – біз үшін өте ауыр қыс болды. Бірақ нағыз сұмдықты жергілікті халық бастан кешірді,” - деп жазыпты. “Баласы, шағасы бар, жасы, кәрісі бар, түгелдей аштан өлген осы кісілерді, қаңырап қалған, қазаға ұшыраған ауылдарды, әлі бітіп, ен далада қырылған қаншама жұртты қазақтардың бүгінгі ұрпағы ешқашан ұмытпас деп үміттенемін...”
1991 жылы Қазақстан тәуелсіздік алғаннан соң Ашаршылық құрбандарына ескерткіш тұрғызу жөнінде бастама көтерілді. Қазақ зиялыларының талабы бойынша, республика үкіметі 1992 жылы болашақ монументтің орнын да белгіледі. Міне содан бері 16 жыл өтіпті, ескерткіштің елесі де жоқ.
Алайда, Ашаршылық туралы естеліктер ел жадында, ал санадағы ескерткіш қара тастан да берік. Тек, бұл тараптағы әңгімелерді ұғып, білу үшін адам ержетіп, есеюі керек сияқты. Ашаршылық туралы алғаш естігенде менің жасым он жетіде болатын. Әзірге менің балаларым кішкентай, бірақ өсіп жеткен кезінде олар да бәрін ұғып, танып - білетін болады...
Ал Қазақстан үкіметі де есейіп, өз халқының өткен тарихын бағамдайтын дәрежеге жету үшін енді қаншама заман керек болар екен?!
(Мақала Батыс жұртшылығы үшін ағылшын тілінде жазылған, қазақ тіліне сол қалпында аударылды. Түп нұсқасы осы арада Едіге Мағауин Азаттық радиосы қазақ қызметінің директоры. Мақалада айтылған ой-пікірлер редакция көзқарасын білдіруі шарт емес.)
