Азаттық: Биыл президент сайлауы алғаш рет Қазақстанды 30 жыл бойы басқарған Нұрсұлтан Назарбаевтың қатысуынсыз өтеді. Бұл сайлаудан не күтесіз?
Брюс Панниер: Сайлауда кім жеңіске жететіні айдан анық. Ол [Нұрсұлтан Назарбаев] Қасым-Жомарт Тоқаевты қолдады. Тоқаев тәуелсіздіктің бірінші күнінен бері Қазақстанның саяси сахнасынан түспеген адам. Оған қарсы келгендердің бірде-бірінде дәл онда бар мүмкіндік жоқ. Сондықтан жеңімпаз айқын. Сайлау нәтижесіне қатысты тосын сый күтудің қажеті жоқ деп ойлаймын.
Азаттық: Билік транзиті ел экономикасына кері әсер етеді деп ойлайсыз ба?
Брюс Панниер: Нақты айту қиын. Тоқаев бірінші күннен бастап Назарбаев саясатын жалғастыратынын мәлімдеп келеді. Менің ойымша, өзгерістер болмайды. Инвесторлардың да елде билік транзиті болады деп алаңдағаны көрінбейді. Барлық маңызды тұлғалар бұрынғыша өз орындарында отыр. Соған қарағанда мүлде ешқандай өзгеріс болмайтын сияқты. Болса да, жақын болашақта емес. Назарбаев Конституцияға өзгерістер енгізгенін, әлі де ел тізгінін ұстап отырғанын білеміз. Сондықтан кімнің президент болғаны аса маңызды емес. Барлық шешімдерді бұрынғыша елбасының мақұлдауы керек болады. Ол келіспеген нәрсе жүзеге аспайды.
Азаттық: Біз Тоқаевтың халықаралық тәжірибесі барын, Қазақстаннан тыс жерде жүріп, БҰҰ-да жұмыс істегенін білеміз. Оның қазіргі әрекеттерінен осы халықаралық тәжірибесі көріне ме?
Брюс Панниер: Әрине оған мұндай тәжірибе «қанына сіңген». Халықаралық аренада жүрген тұлғалар әдетте сондай болады. Тоқаев камера алдында өзін жақсы ұстайды, өзге мемлекет басшылары және ресми тұлғалармен диалог жүргізе алады. Ашығын айтқанда, Ресей мен Қытай сияқты көршісі бар мемлекет басшысына мұндай талант пен тәжірибе әбден керек.
Азаттық: Президент қызметіне кіріскен алғашқы күні Тоқаев Астана атауын Нұр-Сұлтан деп өзгертті. Ол халықаралық тәжірибесіне сүйеніп, бұл қадамының әлем мемлекеттері алдында қалай көрінетінін білген шығар...
Брюс Панниер: Астана атауын 72 сағат ішінде өзгертті. Бұл көп мемлекетке ұнамаған болуы мүмкін. Тоқаев шешімі әдемі болды дей алмаймын. Басқа қырынан қарағанда, көп елдің билігі Назарбаевтың соңғы 30 жылда Қазақстан өмірінде қандай рөлге ие болғанын түсінеді деп ойлаймын. Бұл тым артық көрінуі мүмкін, бірақ олар астана атауын өзгерту туралы сөз қозғайтын күн бәрібір туар еді. Менің ойымша, бәрі өте тез әрі асығыс болды.
Азаттық: Жақында Украинада да президент сайлауы өтті. Біз кандидаттар Владимир Зеленский мен Петр Порошенко арасындағы теледебаттың тікелей трансляциясын көрсеттік. Тікелей эфирді Қазақстанда өте көп адам көрді, бұл біздің әлеуметтік желілеріміздің статистикасын көтерді. Айтпақшы, осыдан кейін Қазақстанның ақпарат министрі кандидаттар арасындағы дебат тікелей эфирде өтуі мүмкін деген пікір айтты. Сіз бұл туралы не ойлайсыз?
Брюс Панниер: Менің ойымша, дебат болады. Тек Тоқаев дебатқа қатыса ма, мәселе – осында. Әдетте Орталық Азияда мұндай дебаттар өткенде, сайлауда басым мүмкіндікке ие, жеңеді деген кандидат оған қатыспайды. Өйткені оларға мұның еш пайдасы жоқ, есесіне көп нәрсе жоғалтуы мүмкін екенін түсінеді.
Азаттық: Тоқаев сайлауда жеңіске жетсе, көшеге шығатын наразылар саны арта ма?
Брюс Панниер: Ол сайланғаннан кейін бірден наразылық болады деп ойлаймын. Өйткені бәрі тағы да оларда таңдау болмағанын түсінеді. Ал адамдар өздеріне ең кемі шынайы таңдау берілгенін қалайды. Тоқаевтың президент мерзімі аяқталмай тұрып, Назарбаев дүние салса, не болатынын білгім келеді. Ол болмаса адамдар билікке «Назарбаев жоқ кезде сіз қандай да бір өзгерістер енгізуге міндеттісіз. Қазіргі президенттің артында Назарбаев тұрғаны белгілі. Енді онсыз біз Назарбаевтан кейінгі кезеңге көшкіміз келеді»деп айтуы мүмкін.
Азаттық: Жаңа ұрпақ Назарбаевтан басқа президент көрмеген. Бұл олардың ойлау жүйесіне қалай әсер етеді?
Брюс Панниер: Оларға 30 жылдық жеке дара басқарудан 5-10 жыл сайын жаңа көшбасшылар шығаратын жүйеге өтуге байланысты өзіндік көзқарастарын қалыптастыруға тура келеді. Жастарға басқа нәрсе керек. Біз 21-ғасырда өмір сүреміз. [Олар] «Мен неге өзімді тұтқындайды деп қорықпай саяси партия немесе қоғамдық қозғалыс құра алмаймын? Саясатты талқылағаным үшін жұмыстан босап қаламын деп неге қорқуым керек?» деп сұрайды. Жастардың креативтілігіне қуанамын. Олар билік өздеріне қауіп төндірмейтін акциялардан қаншалықты қорқатынын көрсетті. «Шындықтан қаша құтылмайсың», «Мемлекет билігінің қайнар көзі - халық». Полиция белсенділерді Конституциядан алынған үзінді үшін де тұтқындады. Бұлай жасаудың еш мәні жоқ еді. Бұл биліктің осалдығын көрсетті. Қазақстанда ғана емес, бүкіл Орталық Азияда жағдайдан қашып құтылудың бір ғана жолы бар. Ол — жағдайды болдырмау. Мен осыдан қорқамын.
Азаттық: Бірақ мамырдың 1-і күні наразылық акциясына қатысушыларға біраз уақыт берді ғой...
Брюс Панниер: Иә, олар наразылықтың жалғасуына төрт сағат уақыт берді. Бұл көңілге үміт сыйлағанымен, мамырдың 9-ы күні бәрі бұрынғы қалпына қайта оралды. Бұл күні олар әлдеқайда жылдамырақ қимылдады.
Қарай отырыңыз: Жеңіс күні интернетті бұғаттап, азаматтарды ұстады (9.05.2019).
Азаттык: Назарбаев Сингапурға қызыға қарап, оны жетістік үлгісі санайтын сияқты. Қазақстан ішінде де кей азаматтар өз елін Түркіменстанмен салыстыра бастады. Мысалы, мына картина екі елдің қандай ұқсастығы барын көрсетеді. Сонымен сіздің ойыңызша, Қазақстанға қай ел көбірек ұқсайды?
Брюс Панниер: Гүлденген мемлекеттің аяққа тұру кезеңін басқару үшін билікте ұзақ уақыт болған басшы туралы айтсақ, Қазақстан Сингапурге ұқсайды. Сапармұрат Ниязов билікке келген алғашқы жылдары Түркіменстан “екінші Кувейт” болады, бәрі “мерседес” мініп жүреді деген еді. Өкінішке қарай, ол елін өте нашар басқарды. Жемқорлық пен сараңдық жүйенің ажырамас бөлігіне айналып, Түркіменстан болашақта айналуы мүмкін үлгілі мемлекеттің маңына да жуыған жоқ. Оларда ақша, көлемі жағынан әлемде төртінші орын алатын табиғи газ қоры бар. Мемлекет тәуелсіздік жарияланғаннан кейін олар көп қаржы алды. Бірақ бұл ақша жүйесіз жаратылды. Осы тұрғыдан қарасақ, Назарбаев Сингапурге жақын болып шығады.
«Өмірінің жартысы тәуелсіз Қазақстанда өткен халық саны басым болғанда, шенеуніктер әділ сайланғанда, өзгерістер бұрынғыдан да көбірек болады. Бұл адамдар совет жүйесі қалай жұмыс істегенін білмейтін болады».Брюс Панниер
Қазақстанда тамыр-таныстық пен непотизммен күресте алға ілгерілеу байқалмайды. Тоқаевтан кейін билікке кім келерін білмейміз. Бұл үлкен сұрақ. Кейбіреулер келесі басшы Назарбаев отбасының мүшелері: Дариға Назарбаева, Самат Әбіш болуы мүмкін дейді. Осылай болса, қазір Түркіменстанда Гурбангулы Бердімұхамедов құрып жатқан модель қайталанады. Жеке басым Қазақстанда ондай болады деп ойламаймын.
Батыста “даңққұмарлық жобалары” деп аталатын, халықтың емес, жекелеген басшылардың мүддесіне жұмыс істейтін жобалар бар. Осындай жобаларға ақша жұмсау тұрғысынан алғанда, Қазақстан мен Түркіменстанды оңай қатар қоюға болады. Expo 2017 көрмесі ше? Жарайды, бұл көрме Қазақстанға белгілі бір деңгейде назар аударғанын мойындау керек. Бірақ Қазақстан онсыз да әлемнің назары ауған мемлекет болатын. Ал бұл шараға миллиардтар кетті. Бұдан еш мағына көріп тұрған жоқпын.
Азаттық: Қазақстанда әділ сайлау қашан өтуі мүмкін?
Брюс Панниер: Мұның қашан болатынын кесіп айта алмаймын. Өмірінің жартысы тәуелсіз Қазақстанда өткен халық саны басым болғанда, шенеуніктер әділ сайланғанда, өзгерістер бұрынғыдан да көбірек болады. Бұл адамдар совет жүйесі қалай жұмыс істегенін білмейтін болады. Сондықтан елді басқару туралы түсінігі де сол жүйенің негізінде қалыптаспайды. Шындықтың бетіне тура қарайық: қазір қауіпсіздік қызметі, әскер мен Қазақстандағы көп институттардың тізгінін совет одағынан шыққан азаматтар ұстап отырғандықтан, олардың жұмысы совет үлгісін көбірек еске салады. Осы жойылған кезде жаңа нәрсе құрып, алға жылжу оңайырақ болады деп ойлаймын.
ПІКІРЛЕР