– Нақыпбекова ханым, постсоветтік қазақстандық баспасөзде «Бековалар триосы» жайлы, олардың «таланты арқылы Батысқа қалай танылғандары» жөнінде, шығармашылық жоспарлары туралы біраз жазылды. Бірақ, бұл материалдардың көпшілігінде сіздердің мәдени диссиденттікке жататын әрекеттеріңіз туралы мағлұмат тым аз.
Сондықтан да 30 жыл бұрын Нақыпбековтар отбасында не болғаны жайлы әңгімелессек. Үш бірдей шығармашылық тұлғаның Батысқа эмиграцияға кету туралы батыл шешім жасауының сыры неде? Сіздерге брежневтік СССР мен қонаевтік дәуірдегі ҚазССР-дің несі ұнамады?
– Радиоларыңыздың бұл турасында білгісі келгеніне разымын. Өйткені қазіргі буынның 1980 жылдар тұрмақ, 1990 жылдар жөнінде де көп ештеңе есінде жоқ. Сондықтан да шығар, Лондонда қазақтармен кездескен сайын студенттердің ата-аналары менімен жапа-тармағай суретке түсіп жатады. Ал жастар танымайды да. Сол себепті, әлбетте, сол бір заманға сізбен бірге қуана-қуана ойша қайта ораламын. Тіпті біз туралы кітап жазса да болар еді. Біздің отбасымыздың тарихы – үнемі өзгеріп отырған Қазақстан тарихының бір бөлшегі. Қазақстанда жүрген кезімде жеті бірдей мәдениет министрінің келіп-кеткеніне куә болыппын.
Бізді эмиграцияға итермелеген нәрсе – Совет Одағында өмір сүрудің мүмкін болмай қалғаны. Адамды тұншықтырып тұратын ахуал, шекараның жабықтығы. Мәселе тұрмыс деңгейінің қандай болғанында да емес, мәселе шығармашылық еркіндіктің жоқтығында. Біз, өнер адамдары, қара су мен қара нанға қарап қалсақ та, ешкімнің сүйікті кәсібімізге араласпағанын қаладық.
Уыздай жас едік, еңбегімізді аяусыз түрде қанап жатты. Үнемі үкіметтік концерттерде трио ретінде өнер көрсететінбіз. Бар жеткен жетістігіміз сол болды. Мүмкін мұндай жағдай кейбір ересек әртістердің қолайына жаққан да шығар (біз сол кездің өзінде Ермек Серкебаев пен Роза Жаманова сияқты әйгілі адамдармен бірге сахнаға шығып жүрдік). Бірақ, біздің көңілімізден шықпады. Нуриев немесе Барышниковтың бастан кешкен ахуалын жақсы түсінемін, олар Батысқа келгесін қаншалықты артта қалғандарын бір-ақ білген.
Әйгілі Киров балеті мен Үлкен театр 1950 жылдары Батысқа келіп ел-жұртты талантымен тәнті қыла тұра, 19 ғасырлық репертуарымен айран-асыр етіпті. Батыста әлдеқашан қазіргі заманғы би мен соны формалар дамып жатқанда, олар әлі сол баяғы принцтерді билеп жүрген. Біздің кезімізде Бенджамин Бриттен сондай бір жаңа, заманауи композитор саналатын, Батысқа келгенде оның баяғыда классикке айналғанын аңғардық.
Көп ештеңеден хабарымыз жоқ еді. Музыканттар үшін басқа елдердегі әріптестерімен араласып-құраласып тұру өте маңызды. Бұл - өнердің табиғатына тән нәрсе. Бұл жағынан келгенде біздің қанатымыз қырқылып қалғандай болатын. Өзіміздің кім екенімізді, талантымыздың құнын білмеген күйі ғұмыр кештік. Өйткені Совет Одағы халықтар түрмесі еді.
«АЛЬФИЯ ЛОНДОННАН ҚАЙТПАЙ ҚОЙЫПТЫ...»
– Сол кезде әріптестеріңізбен елдегі саяси ахуалды талқылаушы ма едіңіздер?
– Жоқ, мүлдем. Жап-жас студент қыздар едік. Саясатты талқыламайтынбыз. Бірақ, өзара қазір Германияда қандай музыкалық шығармаларды ойнап жатқанын білер ме еді деген сияқты әңгімелер айтып қоятынбыз. Бізді ара-тұра делегациялардың құрамына қосатын. Совет Одағында онкүндік деген бір сәнге айналып еді ғой. Қазақстанның Мәскеудегі онкүндігі, Украинаның онкүндігі деген сияқты.
Мұның бәрі көз үшін ғана жасалатын алдамшы дүниелер еді. Бір топ әртісті апаратын, халық аспаптары оркестрі бар, екі әнші бар, балет бар, ішінде біз де бармыз дегендей. Самғап шығатын шырқау биігің сол еді. Егер бізді шетелге бара жатқан делегацияның тізіміне кіргізе қалса, соңғы сәтте шығарып тастайтын. Совет Одағында біршама уақыт жұлдыз саналып жүріп бір де бір мәрте шетелге шығып көрмедік.
Бірақ, эмиграцияға кетуге итермелеген басты себеп бұл емес. Елдің саяси өмірі шылғи өтірікке батып кеткендей еді. 200 миллион адам қапаста отырды десе болады. Бірақ, Совет Одағында бәрі жаман болды деп те айта алмаймын. Ғажап музыкалық мәдениет болды. Мені тәрбиелеп шығарған да сол мәдениет.
Бірақ, жалпы алғанда, билік көрсоқыр еді. Сол көрсоқырлығы себепті таланттардың жолын жауып отырды. Сондықтан да кіші сіңілім Альфия Лондонға келгесін кері қайтпай қойды. Біздің эмиграциямыздағы басты рөлді ойнаған да – сол.
– Бұл қашан болып еді?
– 1981 жылғы қазан айында. Міне, қызық, нақты қай күні екені есімде жоқ. Қазан айы болатын, концерттерге дайындалып жатқанбыз. Пәтерімізге біреу мәдениет министрлігінен телефон соқты да, шешеміздің келіп кетуін сұрады. Үйге қайтып келгенде шешемнің айтқаны: «Альфия Лондоннан қайтпай қойыпты...»
– Бұл хабар сіздерге қалай әсер етті?
– Сене алмадық. Бұлай болуы тіпті мүмкін емес еді.
– Бұған дейін Альфия мұндай жоспарының шетін шығарып әңгіме айтып па еді?
– Жоқ, бұл тақырыпты талқылап та көрмеппіз. Алдымызда тұрған бірнеше концертке дайындалып жүргенбіз. Шешемізді қалай тастап кетер едік? Мысалы, өз басым олай істей алмас едім. Үлкеніміз (Эльвира – Азаттық радиосы) де оған бармас еді. Альфиямыз осындай болып шықты. Бұл – ержүрек адамның әрекеті. Музыкалық аспапсыз, ақшасыз, тіл білмейтін адамның шетелде қалып қоюы мүмкін бе? Түнге қарай қонақ үйден шығып кетеді де, қайтып оралмайды.
Ең сұмдығы – Альфия туралы ешқандай хабар-ошарсыз қалғанымыз. Тек жарты жылдан соң ғана бір студент жасырын түрде оның хатын жеткізді. Ол уақытта телефонымызды қиып тастаған. Қазақстанда Ресейге жағу үшін не нәрсені үш есе артық жасаушы еді ғой.
Бұл туралы кейінірек естіп білдік. Ал оған дейін бізді қандай азапқа салғандарын білсеңіз ғой. КГБ-ға шақыратын, Альфияны Мәскеуде жындыханада жатыр дейтін, біресе түрмеге түсті дейтін.
Ең сұмдығы – Альфия туралы ешқандай хабар-ошарсыз қалғанымыз. Тек жарты жылдан соң ғана бір студент жасырын түрде оның хатын жеткізді. Ол уақытта телефонымызды қиып тастаған. Қазақстанда Ресейге жағу үшін не нәрсені үш есе артық жасаушы еді ғой. Сондықтан консерваторияда бізді қоғамдық айыптауға да салды, есімізден кетпейтін жағымсыз жайттар көп болды. Бізді қинауға бар күшін салған біраз адамның аты-жөндері де есімде. Болашақта осы туралы бір кітап жазсам деймін.
– Сол кездегі шенеуніктердің ішінде кім есіңізде ерекше қалды?
– Жағымды түрде ме, жағымсыз жағынан ба?
– Екі жағынан да.
– Жағымды жағынан келсек, Базарбаев деген министр болды. Өте бекзат жан еді. Мәдениет министрлігіне әдебиет саласынан келді. Еркімбеков деген министр болды. Жайыңды айтқызбай біліп тұратын, нәзік жан еді. Халімізді түсінген адамдар да болды. Бірақ, тұтас жүйе бір режимге бағынған еді ғой. Сіңіліміздің Ұлыбританияда қалып қойғаны өмірімізді басқа арнаға бұрып жіберді. Бұрынғы өмір шолт етіп бітті де қалды, тұтас бір тарауды жауып тастағандай болдық. Сөйтіп, бізді кетуге мәжбүр етті.
Үлкен әпкем екеуміз Альфияның жағдайынан соң бір жарым жыл ғана шыдай алдық. Сосын Қазақстаннан кете бардық. Бізді итеріп шығарып жібергендей болды.
Бізді «мәдени диссиденттер» деп атап жүрді. Мен бұлай деп ойламаймын. Меніңше, совет билігінің өзі мәдени диссидент, дәлірек айтсақ, мәдениетсіз диссидент. Орыстың музыкалық мәдениеті – ұлы мәдениет, әсіресе, өткен замандағысы. Бірақ, коммунистер орыс мәдениетін әлем мәдениетінен бөліп тастау үшін қолдарынан келгенін жасап бақты. Диссиденттік әрекет деген, міне, осы.
Шостакович диссидент емес еді. Шнитке мен Растропович те диссидент болған жоқ. Политбюро, обком мен горкомда отырғандар олардан диссидент жасады. Шын мәнісінде, олар өнер адамдары ғана еді.
– Сол бір кезде Эльвира қайда болды?
– Эльвираны Мәскеуде ұстап отырды.
– Лондонға біржола көшкенше сіз Литвада тұрып келдіңіз бе?
– Мен Литваға кеттім, Эльвира Мәскеуге барды. Басқа баратын жеріміз де жоқ еді. Мен Литвадағы күйеуіме барып қосылдым. Күйеуім сонда болатын, біз оған дейін бөлек тұрып келген едік. Өйткені қазақстандық трионың мүшесі болғандықтан менің көбіне Қазақстанда болуым керек еді. Ол кездері шығармашылық әркез бірінші орында тұрушы еді ғой, отбасы туралы сосын барып ойлайтынбыз...
Қазақстан үшін қаншалықты ыңғайсыз естілсе де, Вильнюсте мені шығармашылық орта құшақ жая қарсы алды. Консерваторияда жұмысқа қабылданғасын қызметімді бастап кеттім. Бірақ, триодан айрылдық...
ЖАҢА КЕЗЕҢ
– Осы оқиғалардан кейін бірінші рет Альфиямен қайта қауышқанда қандай ахуалды бастан кештіңіз?
– Горбачевтің билікке келген кезі еді ғой. Оқиғалар сондай бір баяу ырғақпен дамып жатты. Жариялылық шынайы жүзеге асқанша жылдар өтті. 1988 жылы литвалық достарым шетелге шығатын паспорт жасатып бере сала, екі күннен соң Лондоннан бір-ақ шықтым.
1988 жылғы желтоқсанның 27-і Лондонға ұшып келген бетте әлі түс көріп жүргендей күйде болдым. Ұшақтан шығып, жерге табаным тиген сәтте «Ақыры үйге жеттім-ау» деген ой санамда жарқ етті. Альфиямен кездескен сәттегі көңіл-күйімізді айтып жеткізу қиын. Ертеңінде-ақ отыра қалып бірге музыка ойнай бастадық. Бір айдан соң алғашқы дискімізді шығардық.
– Ал Эльвира қай кезде Лондонға келіп сіздерге қосылды?
– Эльвира әлі Мәскеуде шарқ ұрып келе алмай жатты. Тек келесі 1989 жылдың тамызында ғана оған сыртқа шығуға рұқсат етті. Елге қайтып келуім үшін кішкентай ұлымды кепіл ретінде Мәскеуде ұстады. Оның жасы небәрі төртте ғана еді. Әжесімен бірге тұрып жатты, елден кетуіне рұқсат тимеді.
– 1981 жылы Ұлыбританияда Альфияны қалай қарсы алыпты?
– Бұл туралы ол көп айта бермейді. Нуриев сияқты, тағы да басқа белгілі диссиденттер сияқты шу көтергісі келмегенін жақсы түсінеміз. Бізді ойлап, қорыққан ғой. Оның кез-келген сөзі, берген сұқбаты бізге оқ болып тиер еді. Сондықтан ол кәсібімен ғана айналысып, концерттерін ойнап, артық сөз айтпауға үйренген екен.
Әлбетте, Альфияны сенсация деп таныды, 1989 жылы үшеуміздің басымыз қосылғанда біз де сенсацияға айналдық. Ұлыбританияда бізді дәл осындай саяси жағынан көбірек қарастырды. Альфия сүйікті ісімен айналысты. Үкіметтік концерттерге зорлап қатыстырылған жоқ. Бір шығарманы шиырлап ойнай берген жоқ, шығармашылық жағынан еркін қимылдады.
– Қазақстанға жиі барып тұрасыз ба?
– Соңғы уақытта Қазақстанға жиі барып жүрмін. 1995 жылға дейін үлкен үзіліс болып, бармай қалғанбыз. Президент Назарбаев билікке келгесін бізді концертке шақырды. Бұл – біздің триумфке толы Қазақстанға алғашқы келуіміз болды.
– Үкіметтік концерт пе еді, жоқ әлде жеке концерттеріңіз бе еді?
– Опералық театрда жеке концерт қойдық. Президент отбасымен келді, барша музыка сүйетін қауым жиналды, негізінен үкімет мүшелері мен шенеуніктер болатын. Зал толып кетті. Бізбен бірге келген Би-би-сидің түсіру тобы осының бәрін түсіріп алды. Бұдан кейін біз тағы бір-екі рет бардық та, біраз уақыт бармай қалдық.
Ал мен Қазақстанға жыл сайын келетін болдым. Өйткені қазір Қазақстанды мұнай мен газға бай ел деп қана танымасын деген оймен гала-концерттер ұйымдастырып жүрмін. Қазақстан да еуропалық мемлекет, дәл сондағыдай жақсы оркестрлері бар, дәл сондай балеті бар. Тек осының бәрін танытуды ұйымдастыратын импрессариосы жоқ...
«МЕН ДЕ СТИНГ СИЯҚТЫ ЖАСАР ЕДІМ»
– Қазақстанда дәл Еуропадағыдай шығармашылық еркіндігі салтанат құрған деп ойлайсыз ба?
– Меніңше, қазір музыканттар мен суретшілер әлдеқайда еркін. Емін-еркін жүріп-тұра алады. Байқауларға қатыса алады, шенеуніктерден рұқсат сұрамайды. Әлбетте, қиындықтар да кездеседі. Әйтсе де шығармашылық еркіндік бар. Бәрі басқаша.
Қазақстан тарихи тұрғыдан алғанда Совет Одағына көп жағынан қарыздар. Еуропа мәдениеті Қазақстанға келіп орнығып қалды. Дәл осы сипаты Қазақстанды тек советтік емес, тұтас Орталық Азия аймағынан ерекшелендіріп тұрады. «Түрік операсы» немесе «пәкістандық балет» дегенді естіп көріп пе едіңіз?
Қазақстан Ресейден тек жақсы нәрселерді сіңірген. Меніңше, Қазақстандағы орыс-қазақ музыкалық мектебі өте күшті. Елге барған сайын биік деңгейлі музыканттарды тыңдап жүрмін. Сондықтан Қазақстандағы жас музыканттар үшін сырт әлемге жол ашық. Ең бастысы, шетке шыққанда өнерлерін біреу қажет етсе.
– Ал саяси дәстүрге келсек ше?
– Қай мағынасында айтып тұрсыз?
– Сіздің ойыңызша, Қазақстан 20 ғасырдағы большевиктік Ресейден ең үздік саяси дәстүрді қабылдап алды ма? Жоқ, әлде соңғы 20 жылда мүлдем басқа жүйе жасай бастады ма?
– Қазақстандағы жалпы жағдай баршаға түсінікті. Тәуелсіздік алғалы бері Қазақстан зор жетістіктерге қол жеткізді. Елдегі өнер саласы бұғаудан азат, экономика соншалықты бір қыспаққа алынбаған, мәдениет үшін болсын, сауда үшін болсын шекара ашық. Адам құқықтары дөрекі түрде бұзылмайды. Менің көріп тұрғаным – осы.
– Жақында белгілі ұлыбиртаниялық рок-әнші Стинг Астанаға қоям деп жоспарлаған концертінен бас тартты. Осылайша ол Маңғыстау облысындағы мұнайшылардың өздерінің тиімсіз тұрмыс және еңбек жағдайына қатысты өткізіп жатқан наразылық шараларына қолдау көрсеткен. Сіз мұндай әрекетті қалай бағалар едіңіз?
– Дұрыс бағалаймын. Мен оның ынтымақтастық таныту сезімін жақсы түсініп тұрмын. Дұрыс жасаған. Мен де солай жасар едім. Мен қазір-ақ Қарағандыда болып жатқан жағдайға назар аударту үшін концерт қояр едім. Қарағандылықтардың тұрмыс жағдайы өте мүшкіл. Кеншілердің өлімі көбейіп барады. Олар қатерге басын тігіп еңбек етіп жатыр. Бұл дегеніңіз - нағыз тас дәуірі.
– Қазақстанда сіз қатысып жүрген кейбір қайырымдылық концерттерінің ұйымдастырушылары – президент Назарбаевтың отбасымен, я болмаса Қазақстан үкіметімен тығыз қарым-қатынастағы қорлар мен ұйымдар. Елдегі жалпы әлеуметтік-экономикалық ахуалды ескеретін болсақ (оның кейбір мысалдарын жоғарыда өзіңіз де айта кеттіңіз), сіздің бұл концерттерге қатысуыңыз өмірлік принциптеріңізге қайшы келмей ме?
– Өмір деген - өте күрделі құбылыс. Қандай да бір қырынан бас тара салу қиын. Бір қордың шақыруын алғасын өнер көрсетуге келе қаласың, оның не ұйым екенін де біле бермейсің. Бізге ол туралы түсіндіріп отыратын адам да жоқ. Кезекті бір қор құрылыпты деп естиміз. Мысалы, Қазақстанның тәуелсіздігінің 20 жылдығын тойлау бойынша қор құрылыпты. Қазір қазан айына да аяқ бастық, ал менде дәстүрлі, сегізінші «Қазақ-Гала» концертін өткізуге әлі ақша жоқ. Қор ашылды деп естідік, бірақ ақшасы жоқ.
Әртүрлі қорлардың шақыруы бойынша барып, музыка сүйетін жұрттың алдында өнер көрсетеміз. Одан бас тартқан жөн бола қоймас деп ойлаймын. Өнер көрсету керек, адамдар музыка тыңдауы тиіс, кімнің қоры болса да. Қазақстандағы концерт ұйымдастырушылардың әртіске тегін өнер көрсеткізгісі келіп тұратынын да ескеру қажет. Бірақ, сөйте тұра шетелдік жұлдыздарға оңды-солды ақша жұмсалады. Бұл қазір сәнге айналған ғой. Әдеттегідей Мәскеуден үлгі алатын болса керек.
– Өз басыңыз, сіңіліңіз бен әпкеңіз карьераларыңызға, тіпті өмірлеріңізге төнген қауіпке қарамастан СССР-дан кетіп қалдыңыздар. Өзіңіз айтқан Батыстағы шығармашылық еркіндік пен жеке бас бостандығын сезіндіңіз бе? Ұлыбританияға эмиграцияға кетіп, сонда өткізген 30 жыл ғұмырларыңыздан қандай ғибрат көресіз?
– Эмиграция бұрындары жаншылып келген жеке басымның қадірін сезіндірді. Талантымыз қандай да бір тамыр-таныссыз жалпыға танылды. Басқа да жетістіктеріміз жарқырай көрініп тұр.
Бізді Атлант мұхитының екі жағалауындағы жұрт кезек-кезек концертке шақырады, 30 диск жазып тастадық. Совет Одағында мектеп оқушылары болып жүріп-ақ көпке танылғанбыз. Бірақ, Батыстың арқасында жеке тұлға ретінде, музыкант ретінде қалыптастым. Бұлар бір-бірінсіз жүзеге аспас еді.
30 жылдық ғұмырымыз тамаша жылдар болды деп есептеймін. Бұл жақта да өзіне тән қиындықтар, проблемалар бар. Бірақ, СССР-дағыдай емес. Біз өмір сүрген жылдары ол елді шарасыздық жайлаған еді. Басынан бақайшығына дейін жоспарға сәйкес қозғалатын қоғам – не солға, не оңға жүре алмайтынсың. Кәдімгі түрме еді. Сондықтан да дәл 30 жыл бұрын, өзіңіз есіме салғандай, Альфия кетіп қалу туралы шешім қабылдағанда, оның бұл әрекеті «еркіндікке ұмтылу» (Нуриевтің осы сөзін ұнатамын) болды. Сөйткен еркіндікке қолымыз жетті.
– Нақыпбекова ханым, сұқбатыңыз үшін көп рақмет.
