Ұйымдасқан қылмыс пен сыбайлас жемқорлықты зерттеу орталығы (OCCRP) және Buro Media мен Verstka басылымдары жүргізген жаңа зерттеу Ресейдің Украинаға қарсы соғыс ашқанына екі жыл толар қарсаңда жарияланды. Зерттеушілер әскери қаруға қажет бөлшектер жасауға қолданылатын жоғары технологиялық құрал-жабдықты Еуропадан Ресейге жеткізудің жасырын жолын әшкерелеген.
Зерттеу авторлары Кремль Украинаға қарсы соғыс бастағаннан бері өткен екі жылда Батыс елдері тарапынан Мәскеудің әскери агрессиясына тоқтау салуға бағытталған көптеген санкциялар енгізілгеніне қарамастан, Ресейге сатуға тыйым салынған жоғары технологиялық тауарларды шетелден түрлі қитұрқы әдіс-амалмен жеткізу жалғасып жатқанын айтады.
Buro Media, Verstka және OCCRP зерттеушілері Ресей сондай әдістерінің біріне – "жалған транзит" схемасына өзімен бірге Еуразия экономика одағына (ЕАЭО) мүше Беларусь пен Қазақстанды ұтымды пайдаланған дейді. ЕАЭО шартына сәйкес, бұл үш елдің арасында тауарлар кеден тексеруінен өтпей, еш кедергісіз тасымалданады.
Зерттеуде қазақстандық компания Еуропадан жартылай өткізгіштер мен басқа да тауарлар сатып алуға тапсырыс бергені, бірақ оларды Қазақстанға емес, Беларусь аумағындағы уақытша қоймаға жеткізіп, кейін Ресейге кіргізгені айтылған. Журналистер қолға түсірген хатта қазақстандық компания Беларусьтегі қоймадан кейбір тауарды Орталық Азия арқылы емес, Ресейге тікелей жіберуге пәрмен бергені жазылған.
Батыстың санкция тізіміндегі тауарларды Ресей осы елдер арқылы алып отырғанын OCCRP мен Buro Media бұған дейін жариялаған басқа зерттеуінде де баяндаған еді. Ал бұл жолы жаңа зерттеуде тыйым салынған тауарларды қитұрқы жолмен тасымалдауға Қазақстан да, Беларусь та қатысып отырғанын айтады.
"ЖАЛҒАН ТРАНЗИТ"
Ресейдің кеден қызметінің деректеріне қарағанда, сол елдің әскери-өндірістік кешенімен келісім-шартқа отырған ресейлік компаниялар осы қитұрқы жолды пайдаланып, Ресейге шамамен 5,9 миллион доллардың тауарларын жеткізген. Яғни, Батыс Ресейге сатуға тыйым салған жоғары технологиялық тауарлар осылай алынған.
"Әскери мақсатқа пайдаланылатын негізгі тауардың көбі Беларусь арқылы өтеді. Түркия сияқты, бұл елдің аумағы да санкция тізіміндегі еуропалық тауарларды жеткізетін басты бағытқа айналған" дейді қауіп-қатерді бағалаумен айналысатын норвегиялық Corisk консалтинг фирмасының негізін қалаған әрі бас директоры Эрленд Бьёртведт.
Оның сөзінше, Қазақстан немесе Қырғызстанмен салыстырғанда, мұндай істе Беларусь өзгеше роль атқарады.
"Беларусь – [санкция тізіміндегі тауарларды] енгізетін негізгі орын. Санкция салынған тауарларды... Солтүстік Еуропадан Беларусь арқылы Орталық Ресейге тасымалдайды" деп түсіндіреді ол.
"Орталық Азия мемлекеттерінің атқаратын ролі басқадай, – дейді Эрленд Бьёртведт. – Олардың сауда компаниялары делдал болып қатысады, бірақ іс жүзінде санкция салынған тауарлар бұл елдер арқылы өтпейді".
Литва, Польша және Германия елдерінің 2022 жылғы және 2023 жылғы коммерциялық мәліметтерін зерттеп шыққан Corisk сарапшылары шамамен он миллиард еуроның тауарлары Ресейге Беларусь арқылы жеткізілгенін анықтаған: не оларды тікелей Беларусьқа жеткізіп, кейін қайта сатқан, немесе транзит жүк ретінде сол елдің аумағы арқылы жөнелткен.
"Экспорттық қадағалау тиімді болу үшін, Беларусьқа қатысты санкциялар тура Ресейге салынған санкциялар сияқты болғаны жөн", – дейді Норвегияның Хельсинки комитетінің аға кеңесшісі Оге Борхгревинк.
"Қазір Беларусь аумағындағы саңылаудың үлкендігі сонша, ол арқылы Батыстан Ресейге жүк көліктері мен автомобильдер легі және өзге де тауарлар өтіп кете алады. Ал кейін бәлкім, сол заттар Украинадағы майдан даласынан бір-ақ шығуы мүмкін, – дейді ол. – Санкция режимдерін кеңесіп алған жөн деп ойлаймыз, өйткені Беларусь әу бастан Ресейдің ең маңызды әрі сенімді одақтасы болды. 2022 жылы Киевке шабуыл дәл сол жақтан басталған".
"ОСТЕК" КОНГЛОМЕРАТЫ МЕН ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ СЕРІКТЕСТЕРІ
Ресей әскеріне қажет жабдық жеткізетін көптеген жеке меншік компаниялардың арасында жоғары технологиялық өндіріс орындарын қамтамасыз ететін "Остек" конгломераты бар деп жазады зерттеу авторлары. "Остек" қару-жарақ шығармайды, бірақ ондай іспен айналысатын өзге мердігерлерге жабдық жеткізіп, қызмет көрсетеді. Клиенттерінің арасында ресейлік бірнеше ірі әскери мердігер бар. "Остек" Ресей армиясы соғыста қолданатын "Точка-У" және "Искандер-М" зымыран кешендерін жобалап, шығарған кәсіпорынға шетелден жоғары технологиялар жеткізіп, техникалық қызмет көрсеткен.
"Остек" – Ресейдің әскери-өнеркәсіп кешенін радиокоммуникциялық жабдықтармен қамтамасыз ететін маңызды ұйымдардың бірі және қорғаныс саласындағы ірі конгломераттардың бірі – "Ростех" иелік ететін Рязань радиозауытының жабдықтаушысы әрі мердігері. Бұған қоса, компания Украинаға қарсы соғыста қолданылып жатқан бомбаларды шығаратын Мәскеудің орталық химия және механика ғылыми-зерттеу институтының тендерлерін жеңіп алған. Институт зиянкес бағдарлама жасап шығаруға қатысы болғаны үшін 2020 жылы АҚШ-тың санкциясына ілінген.
Зерттеушілер қолға түсірген Ресей кеден қызметінің деректеріне қарағанда, 2022 жылғы ақпанға дейін "Остек" әлемнің көптеген елінде шығатын тауарларды Ресейге тасымалдаған. Арасында Португалия, Словения, Бельгия мен Германия сияқты Еуропа елдері бар. Мәскеу Украинаға соғыс бастағаннан кейін және Батыс санкциялар енгізбей тұрып халықаралық компаниялардың көпшілігі Ресеймен байланысын өз еркімен үзген. Бірнеше аптаның ішінде "Остек" компаниясының Еуропадағы серіктестерінің біреуінен басқасының бәрі оған тауар беруді доғарған.
Польшаның Седльце қаласында орналасқан, Германияның BMA Spedition GmbH логистика фирмасы басқаратын "Интер-Транс" компаниясы соғысқа дейін ресейлік конгломераттың негізгі жабдықтаушысы болатын. Компания акцияларының мажоритар пакеті Беларусь кәсіпкері Евгений Костюктің иелігінде еді. 2022 жылы "Интер-Транс" "Остекке" кемінде 24 миллион доллардың, яғни конгломераттың жылдық импорт көлемінің шамамен жартысына тең болатын тауар берген.
Ресей Украинаға басқыншылық жасағаннан кейін Еуропа Одағы санкциялар енгізгеннен кейін "Остек" тауар жеткізудің балама жолын пайдаланды дейді зерттеу авторлары. Оған Беларусь пен Қазақстанның да қатысы бар.
Костюктің ресейлік "Миртранс" фирмасы 2014 жылы Қазақстанда "КБР-Транс" деген еншілес компания құрған. 2022 жылы мамырда "КБР-Транс" директоры Жанат Ибраев "КБР-Технология" деп аталатын қазақстандық жаңа компанияның құрылтайшыларының бірі болды. "Остек" осыған дейін "Интер-Транс" компаниясынан алып келген жоғары технологиялық тауарларды енді "КБР-Технология" компаниясы жеткізе бастады.
Осылайша алынған әлгі тауарлардың арасында негізінен Оңтүстік Кореяда жасалатын, жартылай өткізгіштер өндіретін жабдықтардың алты партиясы болған. Бұл қазақстандық компанияның Беларусь арқылы тауар жөнелткенін зерттеуші журналистер анықтаған алғашқы оқиға еді.
"ЖАЙ ҒАНА ҚОЙМА БОЛДЫҚ"
Зерттеуші журналистердің қолына "КБР-Технология" директоры тасымалдаушы компанияға жолдаған хаты түскен. Онда үш бөлек жөнелтілген жүктердің бірінің алушысы өзгергені айтылған. Бұл жерде ол 2022 жылы шілдеде жөнелтілген тауар жөнінде жазған сияқты деп топшылайды журналистер. Хатта әлгі жүкті қабылдап алатын Беларусьтің "Тефида" компаниясына жүкке ие болып, оны кеден қоймасына орналастыруды және Ресейдегі "Остек-Интегра" компаниясына жөнелту өкілеті берілетіні айтылған. Үш бөлек жүкте қандай заттар болғаны хатта көрсетілмеген.
Бірақ, кеден мәліметтері "КБР-Технология" сол жылы жазда тапсырыс берген жартылай өткізгіштер өндіретін жабдықтардың алты партиясы 2022 жылғы тамызда Ресейге жеткені, бұл тауарларды "Тефида" жөнелткенін растайды.
"Өзіміз ештеңе сатқан жоқпыз, — деген Шибко Buro Media басылымына. — Мен санкция салынған ешқандай тауардың құжатына қол қойған жоқпын. Кеденнен де олар өздері өткен. Біз уақытша сақтайтын жай ғана қойма болдық".
"КБР-Технологий" компаниясының тағы бір иесі Жанат Ибраев пікір айтудан бас тартты, ал компания электрон хатқа жауап бермеді, "Остек" өкілдері де қойған сұрақтарға жауап қатпады дейді зерттеу авторлары.
Былтыр мамыр айында АҚШ қаржы министрлігі "Остек" конгломератын, Евгений Костюкті, оның иелігіндегі "Интер-Транс" және BMA Spedition компанияларын санкция тізіміне енгізіп, олармен іскерлік қарым-қатынас жасауға тыйым салған. Содан кейін көп ұзамай Костюктің компаниялары "Остек" конгломератына тікелей тауар жөнелтуді доғарған.
Бірақ 2023 жылғы сәуірден тамызға дейін "Тефида" компаниясы "КБР-Технология" атынан шамамен ресейлік "ФабЦентр" компаниясына 2,5 миллион доллардың тауарларын жеткізген. Бұрынғы және қазіргі ортақ иелері арқылы "ФабЦентр" компаниясының "Остек" конгломератымен байланысы бар деп жазады зерттеу авторлары.
Журналистер Костюк пен оның компаниялары ресейлік әскери мердігерлерді бұрынғысынша қажет жабдықтармен қамтамасыз етіп отырғанына дәлел таба алмағанын айтады. Бірақ, санкция салатын орындардың назары ілікпеген адамдар басқаратын болса, әлгіндей схемалар қазір істемейді деп кесіп айтуға себеп жоқ дейді сарапшылар.
"Ресейге шетелден келетін ондай тауарлардың елеулі бөлігі бұрынғысынша Батыс компанияларының үлесінде, – дейді Киев экономика мектебінің аға экономисі Бенджамин Хильгеншток. – Бұл жақсы да, жаман да жаңалық. Жақсы дейтінім, Ресей оны алмастыратын ештеңе таба алмады. <…> Жаман дейтінім, егер Ресей әлі сатып алып келе жатқан болса, онда біздің сарапшылық бақылау органдарымызда кілтипан барын білдіреді".
Бұл зерттеу Батыс елдері санкция салған тауарлардың Ресейге Қазақстан немесе Кремльдің өзге де одақтастары арқылы жеткізіліп жатқаны туралы алғашқы жұмыс емес. 2023 жылы наурызда "Важные истории" жобасы, Der Spiegel басылымы, OCCRP және қазақстандық "Власть" ақпараттық сайтының журналистері Қазақстан аумағында тіркелген, Ресейге миллиондаған долларға дрондар мен электронды бөлшектер жеткізіп жүрген компанияларды атаған еді.
Былтыр маусым айында Азаттық өзі жүргізген зерттеу қорытындысын жариялап, Қазақстан мен Қырғызстанда тіркелген компаниялар Кремльдің әскери өндірісіне қатысы бар кәсіпорындарға санкцияға ілінген, екі мақсатта қолданылатын технологиялар жеткізіп жатқанын баяндаған.
Қазақстан билігі қосарлы мақсатқа пайдаланылатын тауарлар мен әскери өнімдердің ел аумағы арқылы Ресейге реэкспорт жасалып жатқанын теріске шығарады. Үкімет пен президент Астана көрші елге санкцияларды айналып өтуге септеспейтінін бірнеше рет мәлімдеген.
Биыл 24 ақпанда Ресейдің Украинаға қарсы кең көлемді әскери агрессия бастағанына екі жыл толады және оның жақын арада аяқталатын түрі байқалмайды дейді зерттеу авторлары. Санкциялар тізіміне енгізілген, әскери өнеркәсіпке қажет өнімдерді Ресейдің Батыстан алуы тыйылмай келе жатқаны да осыған себептердің бірі ретінде аталады.
ПІКІРЛЕР