Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаев осы айда ел президентін Бас прокуратура, Ұлттық қауіпсіздік комитеті мен Ұлттық банк жетекшілері, облыс және республикалық маңызы бар қала әкімдері, министрлер сияқты маңызды мемлекеттік қызметке тағайындау мәселесін бұрынғы президент Нұрсұлтан Назарбаев өмір бойы басқару құқығына ие болған Қауіпсіздік кеңесімен кеңесуге міндеттейтін жарлыққа қол қойды. Қазақстанда қос билік пайда болды ма және билік үшін күрес басталуы мүмкін бе деген болжамдар Қазақстанда ғана емес, шетелде де айтылып жүр. Адам құқықтары жөніндегі қазақстандық бюроның жетекшісі Евгений Жовтис Азаттыққа берген сұхбатында қоғамда пікірталас тудырған жарлық пен қазіргі және бұрынғы президенттің өкілеті жайлы айтты.
"ҚЫЗМЕТТЕН КЕТКЕНІМЕН ЫҚПАЛЫН ЖОҒАЛТҚЫСЫ КЕЛМЕЙДІ"
Азаттық: Жовтис мырза, осы айда президент Қасым-Жомарт Тоқаев қол қойған, маңызды мемлекеттік қызметтерге үміткерлер мәселесін Қауіпсіздік кеңесімен талқылап, келісу жайлы жарлық қоғам назарына ілікті. Бақылаушылардың барлығы дерлік құжат бұрынғы президент, қазіргі Қауіпсіздік кеңесінің өмірлік басшысының құзырын кеңейтеді деген пікірде. Сіздің ойыңызша, осы жарлықтың астарында не жатыр?
Евгений Жовтис: Бұл жарлық – бірінші президент қызметінен кеткенімен саяси ықпалы мен шешуші рөлін сақтағысы келетін саяси процестің көрінісі. Отставкаға кету мен жаңа президенттің билікке келуінің басты шарты да осы болған шығар деп ойлаймын. Түсінуімше, [президент Қасым-Жомарт] Тоқаев бірінші президент стратегиялық мәселелер, оның ішінде кадрлық саясат бойынша да саяси билігін сақтауы үшін қойылған шарттарды орындап қана жүр.
Бірінші президенттің міндеті – процесті бақылауынан шығармау. Бұл саяси өзгерістер нәтижесінде өзіне немесе отбасына, маңындағыларға, 1990 жылдары советтің жоспарлы экономикасынан нарық экономикасына көшу кезінде пайдаға кенелгендердің бәріне қауіп төнбеуі үшін керек. Шешім қабылдаудағы ықпалын сақтап қалу – қауіпсіздік кепілі болатыны түсінікті. Өйткені кейін ешкім ештеңеге кепілдік бермейді.
2017 жылы Конституцияға билікті қайта бөлу, яғни бір орталыққа шоғырланған биліктен бас тарту сылтауымен парламенттің рөлін күшейтеді деп түсіндірілген өзгерістер енгізілді. Бірақ менің ойымша, заңдағы өзгерістер бірінші президент қызметтен кеткеннен кейінгі биліктің белгілі бір құрылымын жасақтау мақсатымен қолға алынған тәрізді.
Өзгеріске ұшыраған мәтінді (Президент өкілеті туралы 44-баптың 20-тармағы) мұқият оқысақ, онда президент "…Қауіпсіздік кеңесін және өзге де консультативтік-кеңесші органдарды, сондай-ақ Қазақстан халқы Ассамблеясы мен Жоғары сот кеңесін құрады" деп жазылған. Қисынға салсақ, Қауіпсіздік кеңесі - консультативтік-кеңесші орган. Бірақ 2018 жылы конституциялық норманың жалғасы ретінде қабылданған Қауіпсіздік кеңесі туралы заң оның аясынан шығып кеткенге ұқсайды. Өйткені заңның бірінші бабында Қауіпсіздік кеңесінің президент құрған бірыңғай мемлекеттік саясаттың жүзеге асуын үйлестіретін конституциялық орган екені жазылған.
Әрі қарайғы бөлімдерде Қауіпсіздік кеңесі мен оның төрағасында қандай құзырет бары тізілген. Тіпті "Қауіпсіздік кеңесінің шешімі Қауіпсіздік кеңесі төрағасының бекітуінен кейін күшіне енеді. Қажет болған жағдайда, шешімдер президент актісімен жүзеге асады" деген қызық жолдар бар. Бұл Қауіпсіздік кеңесі белгілі бір мағынада президентке төраға бекіткен шешімді жүзеге асыру бойынша тапсырма беретінін көрсетеді. Тағайындауларды мақұлдау және шешімдерді жүзеге асыру бойынша бұл орган кейде президенттен де жоғары тұр.
Азаттық: Президент жарлығы туралы Әділет министрі қайшылықты түсініктеме бергендей болды. Марат Бекетаев жарлыққа қатысты мәселелерді "президент шешеді, бірақ соңғы сөзді Қауіпсіздік кеңесі айтады" деді. Министрдікі дұрыс па?
Евгений Жовтис: Қауіпсіздік кеңесі туралы заңға сүйенсек, министрдің айтқаны дұрыс. Ал Конституцияға қарасақ, әрине дұрыс емес. Конституцияда соңғы шешімді Қауіпсіздік кеңесі қабылдайтыны жөнінде ештеңе жазылмаған. Конституцияға сәйкес, президент Қауіпсіздік кеңесін құра алады. Бұл конституциялық нормадан "Қауіпсіздік кеңесінің қолында билік құзыреті бар, шешімдерді осы орган мақұлдауы керек" дегенді көріп тұрған жоқпын. Қауіпсіздік кеңесі туралы заңды қатаң ұстансақ, онда, әрине… Заңда бұл конституциялық орган деп жазылған…
Марат Бекетаев: Соңғы сөзді қауіпсіздік кеңесі айтады
Азаттық: Бекетаевтың мәлімдемесіне байланысты президенттің баспасөз хатшысы Берік Құрманғали пікір білдірді. Ол министрдің пікірінің "дұрыс еместігін", президент шешімді өзі қабылдауға құқылы екенін айтты. Президент құқылы болса, мұндай жарлық не үшін қажет?
Евгений Жовтис: Президенттің баспасөз хатшысы Конституциядағы нақты бапты басшылыққа алып отыр. Ал Әділет министрі Қауіпсіздік кеңесі туралы заңға сүйенген. Конституциялық кеңес бұл заңды Конституцияға қайшы деп тапқан жоқ, демек ол өз күшінде деген сөз. Яғни, бізде Конституцияда (Қауіпсіздік кеңесін бар болғаны консультативті-кеңесші орган ретінде көрсететін) норма бар, одан бөлек, Қауіпсіздік кеңесі туралы заң бар. Сондықтан пікір білдірген екі адамның әрқайсысы бір заңды: президенттің баспасөз хатшысы – Конституцияны, ал әділет министрі – Қауіпсіздік кеңесі туралы заңды негізге алып отыр.
"ҚҰҚЫҚТЫ САЯСАТТАН КЕЙІН ҚОЯДЫ"
Азаттық: Қауіпсіздік кеңесі талқылау нәтижесінде президенттің қарсылығына қарамастан, бір үміткерді маңызды қызметке бекітіп, ал президент өз құқығын пайдаланып, ол лауазымға басқа адамды тағайындай ала ма?
Евгений Жовтис: Бұл сұрақ құқыққа емес, саясатқа байланысты. Кикілжің болатынын не болмайтынын ішкі саяси процестер шешеді. Қауіпсіздік кеңесінің Назарбаевтан басқа мүшелерінің бәрі – Тоқаев мырзаға бағынатыны назар аударуға тұрарлық дүние. Қауіпсіздік кеңесі қандай да бір үміткерге қатысты президенттің ұсынысына қарсы келсе, бұл Тоқаев өз билігіндегі маңызды тұлғаларды басқара алмайды дегенді білдіреді.
Бұл жағдайдың өзіндік ерекшелігі бар. Қазіргі президент Қауіпсіздік кеңесін құрады, негізі оның төрағасы да өзі болуы керек. Бірақ бірінші президент өмір бойына органның төрағасы саналады. Сонда қазіргі президент Қауіпсіздік кеңесінің қарапайым мүшесі боп шыға ма? Әлде қазіргі президент бірінші президенттің төрағалығымен өтетін кеңестің жиындарына қатыспай, шешім оның қатысуынсыз қабылдана ма?
Менің ойымша, [Қауіпсіздік кеңесі туралы] заң президенттің конституциялық рөліне күмән келтіреді. Өйткені заң президентті өз саясаты мен кадрлық тағайындауларды Конституция бойынша консультативті-кеңесші орган саналатын және президенттің өзі құратын Қауіпсіздік кеңесімен келісуге міндеттейді. Бұл жағдайда Қауіпсіздік кеңесі туралы заң Конституцияға қайшы келеді. Бірақ конституциялық кеңес бұл заңның қабылдануына қарсы болмаған.
Азаттық: Қауіпсіздік кеңесі туралы заң қабылданған кезде неге бұған ешкім назар аудармады?
Евгений Жовтис: Бірінші президентке байланысты заңдар - саяси мәселелердің алдын-ала ойластырылған "заңды" шешімі. Қауіпсіздік кеңесі төрағасының рөлін алдын-ала күшейту мәселесі туды, сөйтіп бірінші президент өкілетінен бас тартқанға дейін екі жыл бұрын шешімін тапты. Ол кезде қос президенттің іс жүзінде бірге жұмыс істеуіне байланысты мәселе болды ма? Болған жоқ. Өйткені билік тек бір тұлғаның қолына жиналған еді. Сондықтан сіз бүгін қойып отырған сұрақтар ол кезде жоқ еді.
Өкінішке қарай, бізде заңгерлер, әсіресе, Конституцияға енгізілген өзгерістерді сыни және қоғамдық саралаудан өткізетін, президент, бірінші президент, қауіпсіздік, терроризм мен экстремизмге қарсы күрес жайлы ұсыныстарды майшаммен қарайтын сарапшылар аз. Біз авторитарлы елде тұрамыз. Сондықтан өз ісін білетін мамандар билікпен қайшылыққа барғысы келмейді.
Азаттық: Қазақстан заңдарының іргелі бөлігі бір сәттік саяси қажеттілікке есептелгендей әсер қалдырады.Мұның салдары қандай болуы мүмкін?
Евгений Жовтис: Заңның негізгі бөлігі саясиланғаны және саяси мақсатта жасалғаны сөзсіз. Ал бұл құқықты саясаттан кейін қояды. Құқық саясаттың артында тұрғанда, құқық пен заңның үстемдігі туралы айтудың өзі артық. Қандай да бір құқық құрылымдары да болмайды. Олар биліктің жоғарғы эшелонындағы саяси ұмтылысқа байланысты өзгеріп отырады. Менің ойымша, бұл қауіпті. Өйткені құқық қарым-қатынасты реттеуші рөлінен айырылады. Саясат қалаған уақытында құқықты шетке ысыра салады. Саясатты билік басында отырғандар анықтайды және олар өз құзырын саясаттың құқықтан үстем болуына бағыттайды.
"БАҒЫТТАР АРАСЫНДА КИКІЛЖІҢ БОЛАРЫ ДАУСЫЗ"
Азаттық: 1995 жылы қабылданып, бірнеше рет өзгеріс енгізілген Қазақстан Конституциясы суперпрезиденттік мемлекет құруға мүмкіндік берді. Ал қазір президенттің үстінен сондай құрылым жасауға талпыныс бары байқалмай ма?
Евгений Жовтис: Белгілі бір деңгейде бар. Бірақ бұл – басқару тиімділігін арттыру үшін билік бөлінісін жүзеге асырып, басқарушы топқа балама күштер қалыптастыру мақсатында президент өкілетін азайту емес. Мақсат – бірінші президент пен оның айналасындағылардың жеке қауіпсіздігі мен ықпалын сақтау үшін саяси процестерді бақылауда ұстау. Бізде балама күш қалыптастыру жүйесі – институционалды емес, элитаның өз арасында жүреді. Бұл жүйені Назарбаев жылдар бойы құрды. Мұның болашақтағы жағдайға қалай әсер етерін болжау қиын. Үлкен бір құлдырау болады деп ойламаймын. Өйткені жүйе тұрақты, ол бәрін бақылап, бірден реакция білдіріп отыр.
Азаттық: Әлемде көп өкілетке ие президенттің үстінен тағы бір адам ықпал жүргізетін басқару үлгісі бар ма? Қазақстандық басқару жүйесі аятолла басқаратын Иран үлгісіне немесе қандай да бір басқа жүйеге ұқсай ма?
Евгений Жовтис: Иранға аздап ұқсайды. Бірақ бізде мемлекет діни жолмен басқарылмайды. Ұқсастығын билік пен оның үстінен құрылған тағы бір жүйеге қарап байқауға болады. Бір қызығы, қазақстандық конституционалистер біздегі "үш + бір" жүйесінің әлемде баламасы жоқ деп түсіндіріп келді. Бізде конституциялық демократияға тән биліктің үш тармағы – атқарушы, заң шығарушы және сот билігінің үстінде аталған үш биліктің ешбіріне кірмейтін, олардың өзара келісімде жұмыс істеуін үйлестіріп отыратын президент бар. Енді бұл құрылым "үш + екі" боп өзгерді. Бұл бірінші президенттің көлеңкедегі өте ықпалды тұлғаға айналуына байланысты қалыптасты. Формасы бойынша Дэн Сяопиннің билік құрылымына аздап ұқсайды.
Азаттық: Америкалық Stratfor талдау орталығы жарлық Назарбаевқа маңызды қызметтерге тағайындаулар кезінде көбірек ықпал береді және бұл бұрынғы президент өзінің транзит жоспарына күдікпен қарайтынын көрсетеді деп жазды. Stratfor қазір араларында анық қайшылықтар байқалмағанымен, жарлық Назарбаев пен Тоқаев арасындағы билік үшін күреске жол ашуы мүмкін дегенді айтты.
Евгений Жовтис: Бұл екі саясаткер арасындағы күрес деп ойламаймын. Мұнда бағыттар арасындағы қайшылық байқалады. Өйткені Тоқаев елдегі экономикалық, әлеуметтік, әсіресе, саяси жағдайға оң әсер еткісі келсе, мұны саяси реформаларсыз жасай алмайды. Ол үшін күш құрылымдары мен сот жүйесіне өзгерістер енгізу керек. Ал ол үшін Тоқаевқа кең саяси дәліз керек.
Ал бірінші президент мұндай кең саяси дәліз беруге қауіптенеді. Өйткені өзі мен айналасындағылардың өміріне қауіп төнеді деп ойлайды. Сондықтан ол үнемі осы саяси дәлізді кадрлық тағайындаулар, тағы да басқа жолдармен бақылайтын болады. Қазақстанның саяси жүйесіндегі осы күрделі құрылым екі бағыт арасындағы кикілжіңді көрсетеді. Бұл Тоқаевтың Назарбаевпен билік үшін таласқа түсу, кикілжіңге келу ниеті болмағанына қарамастан, байқалып отыр. Бірақ ол өзінің алдына қойылған мәселелерді шешкісі келсе, оған кең саяси дәліз керек. Ал бірінші президент бұл дәлізді барынша тарылтуға тырысады. Біздің саяси процестің алдында үнемі осы дилемма тұрады.
Азаттық: Соңғы уақытта қос билік туралы әңгіме көп. Жақында Назарбаев мұндай әңгімені шетелге қашқан "ұрылар" мен "Отанын сатқандар" таратып жүргенін, елде қос билік жоғын айтты. Ал сіз қалай ойлайсыз? Елде қос билік бар ма?
Евгений Жовтис: Бұл сұраққа жауап беру үшін Конституция мен Қауіпсіздік кеңесі туралы заңға қараудың өзі жеткілікті. Конституцияға қарап, бүкіл билік қолына шоғырланған президент қана бар деп ойлайсыз. Ал заңнан қазіргі президенттің өкілетіне араласатын бірінші президент бар деген қорытындыға келеміз. Бізде Конституция мен Қауіпсіздік кеңесі туралы заңда көрсетілген биліктің аралық тұсы бары түсінікті.
Азаттық: Назарбаевтың билікті шетелден сынап жүрген бірқатар адамға байланысты қолданған "сатқындар" терминін биліктің айналасында жүрген саяси технологтар да айта бастады. Бұл құқықтық тұрғыдан қаншалықты дұрыс және қандай салдарға әкеп соғуы мүмкін?
Евгений Жовтис: Бізде өткен ғасырдан қалған "сатқындар" жасаудың бай тарихы бар. Бұл қайғылы факт, өйткені "сатқын" және "Отанын сатқан" терминдерін қолданған сайын бірден "Правда", "Известия", 1930, 60 және 70-жылдарды көре бастайсың. Бәрі таныс - осы термин қолданылған кезде, бірден оларды "империализм құйыршықтарымен" және сол сияқтылармен салыстырғың келіп тұрады. Біз 1970 жылдардағы Совет одағы мен сол кездегі хунвейбиндер "иттердің басын алуға" ұмтылған Қытай образына қарай беттей бастадық. Бұл терминология көбірек қолданылған сайын өмірде де көбірек көрініс таба бастайды.
Азаттық: Сұхбатыңызға рақмет.
ПІКІРЛЕР