Былтыр шілденің 26-сы күні Ақдала ауылы маңындағы Қараой – Алматы тас жолында Қазақстан адам құқықтары жөніндегі бюросының жетекшісі Евгений Жовтис айдап келе жатқан автокөлік жол-көлік оқиғасына тап болып, апат салдарынан жаяу жүргінші Қанат Молдабаев қаза тапқан еді.
Алматы облысының Балқаш аудандық соты Евгений Жовтисті Қанат Молдабаевтың өліміне кінәлі деп тауып, төрт жылға бас бостандығынан айырды. Белгілі құқық қорғаушыға қатысты сот процесінде заң талаптары өрескел бұзылды деп мәлімдеген демократиялық қауымдастық өкілдері Жовтиске шығарылған үкімнің саяси астары бар деген пікір ұстанады.
«МЕНІ ОҚШАУЛАП ҰСТАП ОТЫР»
– Жовтис мырза, Өскемен колониясындағы жағдайыңыз қандай?
– Бұл жартылай ашық түрдегі тәртіптік мекеме. Мұнда байқаусызда қылмыс жасаған, яғни, жеңіл және орташа ауыр қылмыс жасап сотталған адамдар отыр.
Сотталғандар мұнда мекемеден тыс жерде жұмыс істеуге, жұмыстарына өздігімен баруға құқылы. Олардың жалғыз міндеті – жұмысқа таңертең барып, одан уақытында оралуы керек. Сенбі және жексенбі күндері олар рұқсат қағазбен бостандыққа, қалаға шыға алады. Бұған қоса, олар отбасыларымен бірге тұруға құқылы. Жартылай ашық түрдегі мекеменің қатаң тәртіптегі, жалпы тәртіптегі және айрықша тәртіптегі колониялардан басты айырмашылығы – осылар.
Мен осы атап шыққан жайттардың барлығынан да қағылып отырмын. Колония қызметкерінсіз жалғыз өзімді колония аумағынан тыс жерге аттап басқызбайтыны да маған түсініксіз. Маған колониядан өзге жерде жұмыс істеуіме, отбасыммен бірге тұруды айтпағанның өзінде, басқалар сияқты демалыс күндері қалаға шығуыма да рұқсат бермейді. Өзгелерден менің айырмашылығым осында. Не себепті,
Колония қызметкерінсіз жалғыз өзімді колония аумағынан тыс жерге аттап басқызбайтыны да маған түсініксіз. Маған колониядан өзге жерде жұмыс істеуіме, отбасыммен бірге тұруды айтпағанның өзінде, басқалар сияқты демалыс күндері қалаға шығуыма да рұқсат бермейді.
– Колония басшылығы бұл тыйымдарды немен түсіндіреді?
– Олардың айтатын жауаптары әртүрлі. Кейбір заңнама ережелеріне сілтейді, ал оның талаптарын әркім қалауынша түсіндіре алады. Сотталғандарға көшіру-көбейту құралдарымен жұмыс жасауға тыйым салынғандықтан, кейде сыртта жұмыс істей алмайтындығымның себебін маған компьютерде жұмыс істеуге болмайтындығымен түсіндірмек болады. Ал ондай тыйым колонияның ішіндегі көшіру-көбейту құралдарына қатысты екені түсінікті жайт.
Ал сотталған адам сенбі күні сыртқа шыға алатын болса, оның қандай нәрсемен жұмыс істейтінінде ешкімнің шаруасы жоқ. Ешкім нақты ешнәрсе демейді, бірақ бейресми жағдайда көздерін жоғары төңкергеніне қарап, барлық мәселе жергілікті басшылықтың қолында емес екендігін ұғасың. Ол айтпаса да түсінікті.
– Жовтис мырза, отбасыңыздағылар сіз отырған колонияға келе ме? Туыстарыңызға сізбен тұруға рұқсат берді ме?
– Жоқ. Мен мұнда қазан айында келдім. Желтоқсан айында әйелім екеуміз пәтер жалдадық. Есептей беріңіз, ол пәтер жарты жылдан астам бос тұр. Алматыдан маған келетін әйелім түнеп кететіні болмаса, пәтерде тұруға мені жібермейді.
Мұндағы адамдар мекеме сыртына шыға алады. Жайымен жұмыстарына барады, қалаған адамдарымен телефон арқылы сөйлеседі. Ал мен болсам, өкінішке қарай, колония аумағынан тыс жердегі ешкіммен сөйлесе алмаймын. Біреумен сөйлесуім үшін әр жолы өтініш жазуым керек. Онда әңгімелесетін кісінің толық аты-жөні, телефоны көрсетілуі тиіс. Енді міне ол адамның мекен-жайын да жазу керек деген талап қосылды.
Яғни, белгілі бір теңсіздік бары бірден байқалады. Мені осылай оқшаулап ұстап отыр.
– Егер сізге журналист келіп, сұхбатыңызды диктофонға жазып алғысы келсе, оны колонияға кіргізе ме?
– Қызық сұрақ екен. Бұған қатысты біздің заңымыздың өзіндік ерекшеліктері бар. Жалпы алғанда, заң бойынша колониядағы адамдарға кез келген тұлғамен саны шектелмеген қысқа мерзімді кездесулерге рұқсат берілген. Тек екі жағдайда ғана ондай кездесулердің ерекше тәртібі бар.
Ол екеуі – журналистке және шетел азаматына қатысты. Яғни, журналист немесе шетелдік колонияға келетін болса, олар тек жоғары тұрған мекеменің рұқсатымен ғана сотталған адаммен жолыға алады. Шетел азаматы сыртқы істер министрлігі арқылы Астанадағы қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің, ал журналист – не республикалық қылмыстық-атқару жүйесі комитетінің, не болмаса осы комитеттің Шығыс Қазақстан облыстық бөлімшесінің рұқсаты бойынша кездеседі.
Қоныс-колонияның сыртында жүргендер үшін бұл шектеулердің еш маңызы жоқ екені түсінікті жайт. Өйткені, босату қағазы қолыңызға тиіп, сыртқа шыға алсаңыз, жаныңызға ілескен айдауыл немесе күзетші болмаса, онда кіммен болса да жүздесе аласыз.
Бірақ, маған келгенде қатып қалған тәртіп бар, бақылаушы жанымда бірге еріп жүретіндіктен мекемеден тыс жерде барлық байланыс-қатынасым шектеулі. Яғни, бұның барлығы тек менімен байланысты шектеуге бағытталған. Сондықтан, егер маған журналист келер болса, ол алдымен Астанадағы немесе Өскемендегі қылмыстық-атқару жүйесі комитетінен рұқсат алуы керек. Тек сонда ғана оны колония аумағына кіргізеді.
– Мамырдың соңы - маусымның бас кезінде Нью-Йорктегі Журналистерді қорғау комитетінен Нина Огнянова Қазақстанға келді. Ол сотталып қамауда отырған журналист Рамазан Есіргеповпен кездесуге Астанадан рұқсат ала алмағанын айтты. Меніңше, ол сізбен кездесуі керек еді.
– Ол менімен де кездескен жоқ. Рұқсат алып, менімен кездесуге өткен жалғыз адам – «Республика» газетінен Татьяна Трубачева. «Медианет» операторымен де жүздестім. Ол менің бейнесұхбатымды, анығын айтқанда, Дүниежүзілік демократия үшін қозғалыс ассамблеясына жасаған бейнеүндеуімді жазып алды. Ол Ассамблея Джакартада сәуір айында өткен болатын.
Диктофонға менің сөйлегенімді жазып алған екі кездесу - осы. Мұндай шектеу қоюдың ешқандай мән-мағынасы жоқтығы айқын. Себебі, дәл қазір міне сізбен сөйлесіп тұрмын. Диктофонға жазып алса да, жай сұхбат берсем де айтатыным - осы. Бұл ретте журналиспен кездесуді шектеудің қандай мәні барын түсіне алмай-ақ қойдым.
ӨЗІНДІК ЗАҢНАМА
– Жовтис мырза, сіздің пікіріңізше, колонияда тағы қандай құқықтарыңыз бұзылды?
– Мұның өзіндік ерекшеліктері бар. Қамаудағылардың өмір сүру жағдайы мен құқықтарына қатысты заң баптары тұтқынның құқығын қалай қорғау емес, оны қалай таптау тұрғысынан жазылған. Сондықтан, мұнда жүйкеңді езіп, жігеріңді құм ететін жайттар жетерлік.
Біреуін атасам да болады. Мұнда сотталғандарға арналған асхана бар. Мен ол жерден тамақтанбаймын. Өз азығыммен ауқаттанам
Сапқа тұрып, асханаға дейін барып, қалғандары тамақтанып болғанша жарты сағат отырып, содан соң ғана өзім тамақтануға кетемін. Мұнда ешқандай мән-мағына жоқ. Бұл менің тамақтануға деген құқығымды бұзудың шектен тыс түрі болып көрінеді маған. Бірақ, он ай бойы менің көріп келе жатқаным - осы.
Әйтсе де бұл жер қоныс-колониясы екенін ескеру қажет. Мен осы ережелерге қарап отырып ойға қалам. Айрықша тәртіптегі, қатаң тәртіптегі, жалпы тәртіптегі колонияларда отырған адамдардың құқығы қалай қорғалады? Біз әйтеуір жеңілдетілген тәртіптегі мекемедеміз ғой деп ойлаймын. Бұл жерде, тым құрмағанда, осы сізбен сөйлесіп отырғандай телефон шалып немесе қандай да бір жолмен ақпаратты сыртқа жеткізуге мүмкіндігіміз бар. Ал әлгіндей жерлерде ешбір ақпаратты жеткізу мүмкін емес. Ол жерден ақпарат шықпайды да.
ТҮРМЕДЕГІ БҮЛІКТЕР
– Жовтис мырза, Қазақстан түрмелерінде қамауда отырғандардың өздеріне қол жұмсау оқиғалары жиілеп кеткенін немен түсіндіре аласыз?
– Менің ойымша, бұл бірқатар факторларға байланысты. Біріншіден, бұл түрмелердің шамадан тыс толып кетуі. Қазақстанда қамаудағыларға жасалып келген рақымшылықтар арасындағы үзілістің ең ұзақ мерзімі төрт жыл болатын. Рақымшылық 2002 жылы болды, одан кейін 2005 жылы жарияланған рақымшылық 2006 жылдың басынан бастап іске асырылды. Ал соңғы бес жылға жуық уақыттан бері рақымшылық жарияланған емес.
Қазір түрмелер адамдарға лық толы. Бізде қамаудағыларға арналған орындардан артық отырған кісі саны, сірә, он бес мыңдай болады. Қазақстанда бас бостандығынан айыру мекемелерінде 50 мың орын болса, қазір оларда 63 мыңнан астам адам жазасын өтеп жатыр.
Екіншіден, колониялардың көпшілігінде ыстық су жоқ, төсек жабдықтары тозған, тамағы нашар, суық. Бізде әлі күнге дейін барақ түріндегі түрмелер қолданыста. Адамдар бір орында, спортзалдарда, екі қабатты төсектерде 30, 40, 50, 70, 80 кісі болып жатады. Осыдан барып оларда жүйкені жұқартатын ахуал қалыптасады.
Сонымен қатар, әрине, құқық бұзу бар. Олардағы ұрып-соғулар туралы сіздер естіп отырсыздар, жазылып та жатыр. Осындай факторлар бүліктің шығуына, қарсылықтың пайда болуына алып келеді. Өкінішке қарай, шағым жазу жүйесі дұрыс жұмыс істемейді, тиімсіз. Егер шағым жазатын болсаң басың пәлеге қалады. Жүйенің илеуінен сені қорғайтын жан табылмайды. Сол себепті сотталғандар осылайша
– Сіз өзіңіз осындай шағым жаздыңыз ба?
– Бұл жерде шағымдану ақылға қонымсыз. Егер сыртта сізді қорғайтын ешкіміңіз жоқ болса, мықты адвокатыңыз болмаса, жағдайыңызды жариялап отыратын жан табылмаса, шағымыңыз сізге міндетті түрде пәле болып жабысады. Қазір болмаса да, кейін. Проблемаға тап боласыз, сізге қарсы шара қолданылады.
Мұндағы ең болмашы жаза, мысалы, бір жерге уақытында шықпасаңыз немесе асханаға бармай қалсаңыз сізге сөгіс немесе ескерту беріледі. Ал сөгіс немесе ескерту алған адам, онан кейін жарты жыл бойы мерзімінен бұрын шартты бостандыққа шығу құқығынан айырылады. Болмашы ғана қылығы үшін адамды жарты жыл бойы үміттен айырады.
НАРАЗЫЛАРДАН ТАЗАРТУ
– Бақылаушылар Қазақстан ЕҚЫҰ-на төрағалық еткен жылы адам құқықтарын өрескел бұзу оқиғалары болып жатқанына назар аударады. Жовтис мырза, сіз елдегі соңғы саяси оқиғалармен таныссыз ба?
– Әрине, мен Ермек Нарымбаевтан, Айдос Садықовтан бастап болып жатқан оқиғалардың барлығынан хабардармын. Рамазан Есіргеповтың әлі қамауда отырғаны, саясатпен тікелей байланысы болмаса да, белгілі бір дәрежеде араластығы бар Мұхтар Жәкішевтің, Серік Тұржановтың істері, Владимир Козловқа, Сергей Уткинге жасалған қысым, «Республика», «Тасжарған» газеттерінің жағдайы – бәрімен таныспын.
Мұның артында кім тұрғанын айту маған қиын. Бірақ, ойлап қарасам, жағдайдың бұлайша өршуіне бірнеше фактор өте қатты әсер етеді. Бір жағынан, елдің беделі мен оның ЕҚЫҰ-на төраға болуы. Бір қарағанда, қосымша проблемалар туындатудың, сөйтіп, халықаралық қауымдастық алдында ұсқынсыз көрінудің қажеті қанша? Оның үстіне, Хельсинки келісімінің үшінші өлшемін: адам құқығы, демократия және заңның үстемдігін жоғары қоятын ұйымды басқарып отырған болсаң.
Ал басқа жағынан алып қарағанда, менің ойымша, саяси ахуалдың дамуы, әулеттердің, топтардың, элитаның өз арасындағы күрестің шиеленісуі, 2012 жылы болмаса да, 2019 жылғы мұрагер мәселесі – осының барлығы айналып келгенде аса күрделі жағдай қалыптастырып отыр. Мұндай шиеленіскен жағдайда айналаны наразы, қарсыласатын, соңынан жұрт еретін немесе бір нәрсеге
Бұндай үрдістер мен репрессиялар: саясатқа араласпа, билікті сынама, әйтпесе бұдан да жаман болады деген ескертуді білдіреді. Бұл бизнеске, азаматтық қоғамға, журналистерге, сонымен бірге саяси оппозицияға жасалған ескерту.
Бұл пайымдаулар біздегі билікте отырғандар үшін халықаралық бедел, ЕҚЫҰ-на төрағалық ету, Мадридте алған міндеттемелерімізді орындамай отырғанымыз немесе адам құқығын бұзып жатқанымыз жайлы мұхиттың арғы бетінде немесе Брюссельде біз туралы не ойлайды дегеннен әлдеқайда маңызды болып отыр. Басты рөлді осы жайт орындап отыр деген ойдамын.
– Көп жағдайда ЕҚЫҰ осы заң бұзушылықтарға, Қазақстандағы қуғын-сүргіндерге көз жұма қарайды деген пікірмен келісесіз бе?
– Адам құқықтарын қорғау тұрғысынан алып қарағанда ЕҚЫҰ ешқашан тиімді әрекет еткен емес. Тіпті, Еуропаның адам құқықтары жөніндегі соты жұмыс істей бастағанға дейін Еуропалық одақ та тиімді болған жоқ.
Сондықтан, шешімдерді қабылдауда иілгіштігіне қарай ЕҚЫҰ геосаяси, экономикалық мүдденің бар екенін, ал қандай да бір ел адам құқықтарын сақтап, бұл саладағы өз міндеттемелерін орындауы үшін оған тиімді ықпал ету тетіктерінің, елді тәртіпке шақыратын әдістердің жоқтығын көрсетіп берді.
Қайта сол ЕҚЫҰ мұндайды істеуге қабілетсіз екенін паш етіп отыр. Ол бірте-бірте құрамындағы мемлекеттер бір-біріне ауыр тимейтін, мүдделеріне қайшы келмейтін қандай да бір мәселелерді шешетін ұйымға айналып барады.
Іс жүзінде біз Совет Одағы ЕҚЫҰ мүшесі болған кездерге қайта оралдық. Батыс адам құқықтарын бұзып отырғаны үшін Совет Одағын 1975 жылдан бері сынға алып келген. Бұл сол жылдары диссиденттерді түрмеге отырғызуға еш кедергі жасай алмады. Қазір де тура сондай. Мақалаларымның бірінде тарихтың жаңа тарауында белгілі бір нәрселердің өзгергенін, алайда, технологиялардың бұрынғысынша қалғанын жазған болатынмын. Өкінішке қарай, халықаралық саясат бір жағынан осындай.
«МЕН ШЫҒАРМАУҒА ТАПСЫРМА БЕРМЕСЕ, ШЫҒАМЫН»
– Жовтис мырза, Бақанастағы жол оқиғасынан бері бір жыл өтті. Бір жыл өткеннен кейін сол оқиғаға қандай баға бере алар едіңіз?
– Бұл жерде бірнеше сезім қатар өрбиді. Біріншісі – оқиғаны көз алдыңа елестетіп, қаза болған адамды еске алғанда. Ол әлі көз алдымда. Абайсызда болса да, адам сенің көлігіңнен қаза тапты. Бұл сұмдық нәрсе, өйткені адам өмірі ғой. Бұл сезімнен қашып құтыла алмайсың.
Ал басқа қырынан қарайтын болсам, асқан әділетсіздіктің ащы дәмін таттым. Тергеу де, сот процесі де саяси астармен өткені сондай, тіпті, қандай да бір әдеп сақтауға назар бұрмады. Бұны Бақанаста, Талдықорғанда өткен сот процестері толығымен растайды.
Адам құқықтары саласындағы бар кәсібилігіме және заңгер ретіндегі біліктілігіме қарамастан мен сотқа ешнәрсе дәлелдей алмадым. Өзімнің кінәсіз екенімді дәлелдеу үшін бар құқықтық мүмкіндіктердің ешбірін пайдалана алмадым.
Ең ақыры, бір жылым обалды кетті. Өйткені, мұнда отырудың еш мәні жоқ. Мені бір нәрседен түзетудің де мәні жоқ. Әлде, мені қатаң шектеуде ұстайтындай қылмыскер ретінде қоғамға соншалықты қауіп төндіремін бе?
Егер қайтыс болған азаматтың анасымен қатынасымды және оның мені кешіргенін ескерер болсақ, мұның барлығы құр далбаса екені
Мұнда әлі қанша болатыным белгісіз. Әрине, біздегі сот жүйесі мен құқықтық жүйе әділеттен қаншалықты аулақ екенін түсінесің. Жанымдағы адамдардың тағдырлары, оларға шығарылған үкімдер, көптеген адамдардың істері бұған толық дәлел бола алады.
– Келер жылы Қазақстан тәуелсіздігінің жиырма жылдығы атап өткізілмек. Сізге рақымшылық не болмаса кешірім беріледі деп үміттенесіз бе?
– Менің жағдайымда «кешірім» дегеннің не екенін түсінбеймін. Заң бойынша, қаңтар айында мерзімімнен бұрын шартты түрде бостандыққа шығуым мүмкін. Бірақ солай бола ма, жоқ па – мен шешетін мәселе емес. Ол мәселе бұнда шешілмейтіндігін де жақсы түсінемін. Егер де ол осы мекеменің немесе қылмыстық-атқару жүйесі комитеті деңгейінде шешілетін мәселе болса, онда мерзімімнен бұрын шартты түрде бостандыққа шығуға байланысты қиындыққа кезігемін деп ойламаймын.
Егер мені шығармау туралы нақты тапсырма бермесе, онда шығамын. Рақымшылық бола ма дейсіз бе? Менің ойымша болуы керек. Оған мен толық ілігемін бе, әлде менің мерзімім қысқарады ма – бұл жағын білмедім. Мұндай жағдайда алдын ала кесіп-пішіп жоспар жасауға болмайтындықтан, ештеңе айта алмаймын. Себебі, бұл тек қана техникалық мәселеге тіреліп тұрған жоқ.
Бірталай уақыт мен ақыл-парасатқа мойынсұнатын шығар деген сенімде болдым. Ақыр соңында, егер бостандыққа шығармайтын болса, онда заң ережесін орындап, маған қоныс-колониясының аумағынан тыс жерде тұруға рұқсат беретін шығар, тағдырға көніп, осында тұрып Өскеменде тыныш қана жұмыс істеп жүре беремін деп ойладым. Бірақ осы процесті бақылауда ұстап отырғандар тіпті жаңағыдай жасауға қабылетсіз болып шықты.
– Сіз биліктің қытығына тиетін істерді көп жүргіздіңіз. Сіздің ойыңызша, осы істердің қайсысы сізге қарсы айыптау үкімін шығаруға түрткі болуы мүмкін?
– Оған бір емес, бірнеше фактор әсер еткен деген ойдамын. Әрине, сыни пікірлеріммен талайлардың шамына тидім. Үнемі шетелдерге барып жүрдім. Халықаралық дәрежедегі белгілі бір ықпалыма және беделіме сүйене отырып, қашан да елдің құқықтық және саяси дамуы, адам құқықтарын, демократияны, заңның үстемдігін сыйлау мәселелерін шешуге ат салыстым. Менің ойымша, Мұхтар Жәкішев, Серік Тұржановпен қатар, Мұхтар Әблязовқа қарсы жабық істер, оған дейін Ғалымжан Жақияновтың ісін қамтыған бірқатар саяси бағыттағы процестер бойынша ұстанған тұғырнамамды осы факторлардың біріне жатқызуға болады.
Егер байқасаңыздар, өз сөздерімде мен ешқашан айыптауға, айыптау затына күмән келтірген немесе растаған емеспін. Мен үнемі сотталушылардың әділетті сот процесіне, әділетті сот талқылауына деген құқықтарының және олардың қорғалу құқығының бұзылғаны жайлы айтып жүрдім.
Мен айыптау заты және кім қандай ақша жымқырды немесе кім кімге қандай кәсіпорынды берді деген жайттар жайлы емес, мәселенің құқықтық жағы жайлы айтып отырмын. Сондықтан, мен мұны нақты іске жасалған кек деп есептемеймін. Бұл қызмет-қарекетіме байланысты кешенді түрдегі қарсы әрекет.
БОСҚЫНДАР ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУШЫЛАР ТУРАЛЫ
– Сіз еркіндікте жүргенде арнайы қызметтер тарапынан жасалған қысымнан соң 2006 жылы Чехия және Еуропа одағының өзге де елдеріне қашуға мәжбүр болған қазақстандық мұсылман-босқындардың ісі бойынша мониторинг жүргізгеніңіз есімізде. Сіз сол екі жүздей адамнан тұратын топтың кейбір көшбасшыларымен хат алмасып тұрдыңыз.
Сіз қамауға алынғаннан кейін олардың жағдайы қиындап кетті. Батыстағы қорғаушылардың көпшілігі ол адамдардан Қазақстанда арнаулы қызмет тарапынан оларға қарсы қысымның болған-болмағанын растайтын дәлел сұрап отыр.
Біз өзіңіз басшылық ететін Қазақстан адам құқықтары жөніндегі бюросына осы мәселе бойынша барғанымызда, ұйым қызметкерлері ештеңе дей алмады. Сіз өздерінің мәселелерін шешу үшін осы қазақстандық босқындарға қандай кеңес берер едіңіз?
– Сыпайылық мәселесіне келіп тірелетіндіктен, мен ол адамдарға қол ұшын беретінімді жұртқа жариялаған емеспін. Ол адамдар Еуропадан баспана іздеп жүр. Бұл - айтарлықтай қиын нәрсе. Ал егер дәлелдемеге келер болсақ, бұл да оңай емес. Жалпы сипаттағы дәлел болғанымен жеке-жеке дәлел жоқ.
Егер бюромыздың берген есептеріне, Хельсинки комитетінің Алматыдағы бөлімшесінің баяндамаларына, АҚШ-тың дін бостандығы жөніндегі мемлекеттік департаментінің шолуына қарайтын болсаңыздар, дәстүрлі емес діндердің немесе жекелеген тәуелсіз мұсылман жамағаттарының қудалануын көрсететін бірқатар факторлар бар.
Екінші мәселе жекелеген адамдарға қатысты. Бұл да өте қиын. Өйткені, мен әрбір адам бойынша айналысып, әрқайсысы жөнінде ақпарат жинаған жоқпын. Әңгімеміз негізінен былай өрбитін: жалпылама анықтаманы мен ғана емес, Қазақстандағы ар-намыс бостандығы мен діни сенім бостандығы мәселелерімен айналысатын құқық қорғаушы ұйымдар бере алады. Ал нақты адамға келер болсақ, оның ақпаратын немесе ол ұсынған мәліметтерді нақты білу қажет. Содан кейін біз өңірлердегі бөлімшелеріміз арқылы оларды тексереміз, адамдардан сұраймыз және ол айтқан жайттар шынымен болған-болмағанына байланысты ақпарат қалыптастыруға тырысамыз.
Біз бірнеше іс бойынша осындай ақпарат жинадық. Ол кезде бізде бюро атынан шығып, растайтын мүмкіндігіміз болған. Бұл жерде мәселе әрбір жеке адам бойынша шешілуі керек еді. Арнайы қызметтің біреуге қысым жасағанын көрсететін бейнетаспа болмаса да, куәгерлер, жанама айғақтар болуы ықтимал. Ол айғақтарды бюро атынан Чехияда, Словенияда және Еуропа одағының өзге де елдерінде экстрадициялаудан қорғау мәселесімен айналысып жүрген қорғаушыларға беруге болады. Мен бюродағы қызметкерлермен сөйлесіп, қалай істеу керектігін айтамын.
– Жовтис мырза, көптеген құқық қорғаушыларға осы қазақстандық босқындар жөнінде сұрақ қойсаң, олардың көпшілігі жағдаймен таныс болмай шығады. Тек Азаттық радиосының жарияланымдарынан ғана біліп жатады. Бұл немен байланысты?
– Өйткені, Қазақстанда құқық қорғаушы ұйымдар көп. Бірақ, саяси құқық және азаматтық еркіндік мәселесімен айналысатын құқық қорғаушы ұйымдар өте аз. Саяси құқық және азаматтық еркіндікпен айналысатын ұйымдар сезімтал келеді. Бұл мәселелер сені мемлекеттік органдармен дау-дамайға түсіреді, онда сен биліктің іс-әрекетін сынауға тиіссің.
Бұл әлеуметтік және экономикалық мәселелермен айналысқаннан әлдеқайда ауыр. Ол салаларда да билікпен тартысатын жағдайлар туып жатады, бірақ онда жеңілірек. Онда табанды тайталас болмайды. Бұл совет дәуірінен бері тыйым салынған тақырып болғандықтан ешкім оған бас сұқпайтын.
Ар мен дін еркіндігі үшін күресу мақсатында көп адам біріге бермейді. Біріншіден, тақырыптың өзі нәзік, оған қатысты қоғамдық пікірдің өзі кейде әрқилы болып жатады. Сондықтан, бұл күрделі мәселе. Сол себепті де біздің бюромызда қазір қырықтан астам адам жұмыс істейді. Бұл құқық қорғаушы ұйымға тән емес. Әрине, барлығы да біркелкі жұмыс жасайды деп айта алмайсың. Мұндай мәселемен айналысу қауіпті, көбісі қаламайды. Басқасын былай қойғанда, менің тағдырыма қараңызшы. Бұл да ескертудің бір түрі емес пе? Бұл - өте маңызды мәселе.
«ТЫНЫС АЛУҒА МҮМКІНДІК БАР КЕЗДЕ»
– Жовтис мырза, Азаттық радиосына берген сұхбатында жұбайыңыз сіздің колонияда қазақша үйреніп жүргеніңізді айтқан еді.
– Иә, ақырындап. Бірақ, бұған қатысты да елеулі проблемаға кезіктім. Өйткені, маған үйде тұруға рұқсат берсе немесе мені босатса, өз біліміме қоса дәріске барам деп ойлаған едім. Себебі, бәрін де өзің жасау оңай емес. Мені босатпағаннан кейін қазақ тіліне қатысты білімім оқулықтар оқу және кезінде маған Ғалымжан Мұқанов берген бірқатар тамаша сабақтар деңгейінде қалып отыр. Әзірге өткенді қайталаудамын.
Менің тілдерге деген қабілетім жаман емес. Ағылшын тілін айтарлықтай жеңіл үйреніп алдым және еркін сөйлей аламын. Көп қиналмай қазақ тілінде де сөйлеп кетер едім. Алайда, бұл жерде оны істеу айтарлықтай күрделі болып отыр.
– Босап шыққаннан кейін қазақ тілін Қазақстанда қолдануды қалар ма едіңіз? Елді тастап кетейін деген ниетіңіз жоқ па?
– Тыныс алар ауам бар кезде, әрине, жоқ. Бірақ, жағдай осылай кете беретін болса, көзқарасым, дүниетанымым, азаттыққа бейімділігім, ар-намысым кеңістікті таба алмайтын сәт тууы ғажап емес. Бұл да болуы мүмкін.
Өкінішке қарай, менімен дос құқық қорғаушылар, экологтар, азаматтық белсенділер Түркіменстанда қалған жоқ. Меніңше, онда жалғыз ғана адам бар. Өзбекстанда барынша азайып, он адамға таяды. Егер еліміз сол бағытқа кететін болса, ондай қадамды жоққа шығаруға болмайды.
Алайда, құдайға шүкір, бізде оппозициялық партиялар бар, құқық қорғаушы ұйымдар бар, тәуелсіз БАҚ бар – яғни тыныс алатын жағдай бар әзірге. Тыныс алар еш нәрсе қалмағанда, таңдау жасау қажет болады. Совет Одағында өмір сүргім келмейтіні айдан анық. Мен онда өмір сүріп көргенмін.
– Сұхбатыңызға көп рақмет.
