2010 жылдың 1-қаңтарынан Қазақстан Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымында төрағалық қызметін бастады. Бұрынғы Совет одағы республикалары ішінен Қазақстан бұл ұйымға алғашқы болып төрағалық етуде.
14-қаңтарда Венадағы (Аустрия) аталған ұйымның тұрақты кеңесінің отырысында Қазақстан ЕҚЫҰ-ның төрағасы ретінде өз мақсаттары мен міндеттерін белгілеп те үлгерді. Қазақстанның мемлекеттік хатшысы, сыртқы істер министрі Қанат Саудабаев өз елінің 2010 жылы ЕҚЫҰ-дағы мақсаттарын таныстырып, лаңкестік пен аймақтағы қауіпсіздікке, Ауғанстанды қайта құру, ынтымақтастықты нығайту секілді мәселелерге баса назар аударылатынын атап өтті. .
Қазақстан президенті Нұрсұлтан Назарбаев Венадағы кеңеске қатысушыларға бейнежазбаға түсірілген үндеуін жіберіп, Қазақстан ЕҚЫҰ-ның төрағасы ретінде 4 «Т» ұранымен жұмыс атқарады деп атап көрсеткен болатын. Нақтылай түссек: «Қазақстан бұл ұйымды Trust, Traditions, Transparency, Tolerance, – яғни сенім, дәстүрлер, ашықтық және төзімділік – деген ұранмен басқаратын болады», – деген еді Қазақстан президенті.
Осыған байланысты Азаттық радиосы жастардың пікірсайыс клубының алғашқы дөңгелек үстелін өткізді. Оған жас журналист Кәмшат Тасболат, «Нұр Отан» партиясының «Жас Отан» жастар қанатының «Заңғар» шығармашылық бірлестігінің төрағасы Айдар Қырықбай, Мұхтар Шаханов атындағы «Рух пен тіл» клубының жетекшісі Жанболат Мамай және «Абырой» жастар қозғалысының мүшесі Жанбота Қарашолақов қатысты.
Дөңгелек үстелді Азаттық радиосының тілшілері Мәншүк Асаутай және Мәди Бекмағанбет жүргізді. Дөңгелек үстел талқылауын осы арадан тыңдай аласыздар
«ӘДЕТТЕГІ КЕЗЕКШІЛІК» НЕМЕСЕ «ҮЛКЕН МҮМКІНДІКТЕР»
Жүргізуші:
– Сонымен Қазақстан жастары елдің бұрынғы совет елдері ғана емес Орта Азия бойынша бірінші болып халықаралық ұйымға төрағалық ете бастағанына қалай қарайды? Алғашқы сөзді, Жанболат мырза, сіз бастасаңыз?
Жанболат Мамай:
– Ең алдымен Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы өзі қандай ұйым дегеннен бастау керек сияқты.
Өздеріңізге белгілі, бұл ұйым әу баста негізінен Еуропадағы қауіпсіздікті, құрлықтағы,
Қазіргі таңда халықаралық ұйымдардың беделі өте төмендеп кетті. Қазір белгілі бір мақсат-міндеттерді атқаратын, әділетті, өте пәрменді күш жоқ. Өйткені, қазір күштер бөлінді. ЕҚЫҰ-ның да беделі біршама төмендеді.
Тағы бір назар аударатын нәрсе, ЕҚЫҰ-да президенттердің деңгейінде ешбір кездесу болмайды. Бұл тек қана министрлердің деңгейіндегі ұйым. Сондықтан бұл ұйымға Қазақстанның төрағалық етуі еліміздің әбден тұрақталып, жақсарып, біз бір утопиялық қоғам құрып немесе халықтың әлеуметтік жағдайы артып, демократиялық елге айналғандығымыз емес. Бұл Еуропада қалыптасқан дәстүр бойынша кезекшілік мәселесі сияқты. .
Айдар Қырықбай:
– Біріншіден, биыл біздің Қазақстан үшін үлкен мәртебе болды деп ойлаймын. Біздің ЕҚЫҰ-на төрағалық етуіміз кішкентай болса да өзінің жемісін беріп, шын мәніндегі біздің елдегі тыныштықты сақтап отырғанымызды көрсетеді.
Сондықтан өзге мемлекеттер болсын, бұрынғы Совет одағының шекпенінен шыққан мемлекеттер болсын қай-қайсысы да Қазақстанның
Мәселен, елордамыз Астанамызда өткен дін өкілдерінің сьезі. Бұл көптеген мәселелерді шешуге мүмкіндік берді. Сондықтан, менің ойымша, биылғы төрағалық та көптеген мәселелерді шешуге мүмкіндік туғызып, септігін тигізеді.
Жанболат Мамай:
– Мен бір ауыз қоса кетсем. Халықаралық ұйымдардың барлығы да Қазақстандағы жағдайды өте жақсы біліп отыр. Оған жауап ретінде «Хьюман Райтс Уотчтың» соңғы баяндамасын айтуға болады.
Сонымен бірге, президенттің өзі де бізде демократия жоқтығын ашық мойындап отыр.
Президенттің өзі бүгінгі биліктің демократияға дайын емес екендігін және демократиялық қоғам құруға ешқандай да бір талпынысы, бастамасы жоқ екендігін айқын көрсетіп отыр. Мұндай мемлекеттің, осылай ойып айтып отырған президенті бар елдің ЕҚЫҰ-на төрағалық етуі ұят нәрсе.
Еуроньюсқа берген сұхбатында ол: «Бұл мәселеде дамыған мемлекеттердің деңгейіне жете қоймағанымызды біз ғана емес, посткеңестік елдер де мойындайды. Алайда халықтың бұған дайын еместігі, әлеуметтік жағдайдың төмендігі, демократияны тұрмыстық жағдайдың нашарлауы деп қабылдамай ма деген қауіп туғызады», – дейді.
Яғни, президенттің өзі бүгінгі биліктің демократияға дайын емес екендігін және демократиялық қоғам құруға ешқандай да бір талпынысы, бастамасы жоқ екендігін айқын көрсетіп отыр. Мен ойымша, мұндай мемлекеттің, осылай ойып айтып отырған президенті бар елдің ЕҚЫҰ-на төрағалық етуі ұят нәрсе.
Айдар Қырықбай:
– Меніңше, біздің елде демократия орнап келе жатыр. Мысалға, көптеген қоғамдық, үкіметтік емес ұйымдар өздерінің пікірлерін ашық
Ал әлеуметтік мәселе біздің елде ғана емес, бұрынғы Совет одағы елдерінің бәрінде бар. Олардың ішінде, мойындау керек, бұл тарапта біз алда келе жатырмыз. Зейнеткерлердің зейнетақысы, студенттердің шәкіртақысы, оларға бөлінетін грант көбеюде.
Осының өзі қайдан шығып жатқан ақша? Ол, әрине, мемлекеттің қорындағы қаражат. Менің ойымша, жылдан-жылға әлеуметтік жағдайымыз жақсарып келе жатыр. Дағдарыстың өзінен аман-есен шықтық деп ойлаймын.
МАҚСАТТАР МЕН ҰРАНДАР
Жүргізуші:
– Бейнетаспа арқылы жолдаған құттықтау сөзінде президент Назарбаев: «Қазақстан бұл ұйымды Trust, Traditions, Transparency, Tolerance, - яғни сенім, дәстүрлер, ашықтық және төзімділік - деген ұранмен басқаратын болады», - деп атап көрсетті. Аталған 4 «Т»-ның қайсысымен Қазақстан мақтана алады, ал қайсысының ақсап жатқан жайы бар?
Кәмшат Тасболат:
– ЕҚЫҰ-на төрағалық мәселесі шешілмес бұрын, сонау 2002-2006 жылдары бүкіл журналистер, саясаткерлер қауымы мен саяси партияларда төрағалық алдында бірқатар заңнамалық құжаттарымыз жөнделіп, оның ішінде аса маңызды саяси партиялар туралы, БАҚ
Бірақ. өкінішке қарай, биліктің уәдеде тұрмағаны енді анық белгілі болды. Менің ойымша, бұл тұста 4 «Т» деген ұранның өзі бізде тек қана сөз күйінде қалатын сынды.
Қазақстанда Совет одағынан қалған көптеген саясаттар бар. «Төзімділік», «ашықтық»... – оның бәрі Совет үкіметінен бері ұран болып келе жатқан саясаттардың бір көрінісі. Ол қазіргі таңда өз жалғасын тапты.
Сондықтан Қазақстанда шын мәнінде қалыптасқан қағидалы «төзімділік» те, «сенім» де, «ашықтық» та, «дәстүрлер» де бар деп айту әзірше қиындау.
Жанбота Қарашолақов:
– Қазіргі төрағалығымыз бізге өзге елдердің өзара компромисі ретінде келіп тұр. Ресей мен АҚШ-тың және Еуропаның арасындағы мүдделер тартысының бедерінде.
Мысалы, Ресей және тағы басқа он шақты мемлекет ЕҚЫҰ-на «адам құқы мәселесінде біздің ішкі саясатқа көп араласпай-ақ қойыңыздар»
Бірақ, өздеріңіз білесіздер, ол жердегі кез-келген шешім тек қана көпшілік қолдаған кезде ортақ келісім ретінде қабылданады. Мысалы, Ауған проблемасына 20 жыл болды, ал ол жақта әлі күнге дейін соғыс болып жатыр. Шынын айтыңызшы, Қазақстан Ауғанстан проблемасын шеше ме?! Шешпейді.
Себебі, Қазақстанның Ислам әлемінде де беделі аса мықты емес. Қазір Ислам әлемінде тек қана Иран кез-келген жерде өзінің мәселелерін көтеріп, айта алады.
Менің ойымша, біздің билікке осы 4 «Т»-ның тек қана бір ұраны келеді. Ол – Tolerance. Қазақстандағы қазақ ұлтының ешкіммен шиеленіспей бәріне дұрыс өмір сүргізіп, нандарын жегізіп жүргенін айтамын. Ал дәстүр дегені қазақтың дәстүрі емес. Ол ЕҚЫҰ-ның принциптері. Оның ішінде таза сайлау өткізу, билік тармағын үшке бөлу және т.б. бар.
Сондықтан Қазақстан билігі осы үш пунктке сай келмейді. Тек қана бір пункт бойынша сай келеді.
Менің ойымша, бір жылдың ішінде біз халықаралық деңгейде көптеген мемлекеттік істерді бітіре алмаймыз. Бұл тек биліктің өзінің пиары үшін ғана керек. Ал шын мәнінде ЕҚЫҰ-дағы төрағалық қазақ халқына, іштегі саясатқа ешқандай өзгеріс әкелмейді деп ойлаймын.
Айдар Қырықбай:
– Естеріңізде болса, Желтоқсан оқиғасынан кейін біздің елден көптеген өзге ұлт өкілдері көшіп кетіп жатты. Ал тәуелсіздік алғаннан
Өйткені, барған елдерінде оларды қабылдамады. Сондықтан, менің ойымша, қайтып келген орыстарды және басқа да ұлт өкілдерін біздің үкімет қарсы алып, Қазақстаннан жұмыс тауып беріп, жағдайлар жасады.
Мен ойымша, еліміздегі ұлтаралық татуластық қазіргі биліктің жүргізіп отырған саясатының арқасында болып отыр. Елдегі ұлт өкілдерінің барлығын біріктіріп, бір мәмілеге келтіріп, ауызбіршілікті сақтап отырған Үкіметтің еңбегі бар.
Жүргізуші:
– Төрағалық барысында Қазақстан басқа елдерге қандай үлгі-өнеге көрсете алады немесе қандай жайттарға байланысты шешімдерді қабылдауда көрегендік әлде осалдық танытуы мүмкін?
Жанболат Мамай:
– Биліктің қазіргі таңда көтеретін басты ұраны – Қазақстан көп ұлтты мемлекет, көп дінді мемлекет деген ұран. Осыны үлгі еткісі келеді. Осыны көрсеткісі келеді. Дегенмен бұның барлығы негізсіз екенін қоғам, елде тұрып жатқан азаматтар – біз көріп отырмыз.
2009 жыл ЕҚЫҰ-на төрағалық етуге дайындық жылы болған сияқты. Осы дайындық жылы Қазақстан біраз демократиялық реформалар
Бірақ Қазақстан билігі мұның барлығын керісінше жасап, 2009 жылды жаппай репрессиялардың жылына айналдырып жіберді. Өйткені, 2009 жылы бірнеше газеттер жабылды, саясаткерлер қудаланды.
Соның ішінде президенттің өзіне жақын азаматтардың біразы түрмеге тоғытылды. 2009 жыл 1937-нің елесін қайта көз алдымызға әкелгендей әсер қалдырды. Қазақстанның осындай бастамалармен келген төрағалығы басқа елдерге үлгі-өнеге көрсете алмайды.
Жүргізуші:
– Айдар мырза, Қазақстан төрағалық барысында басқа елдерге қандай үлгі-өнеге көрсете алады немесе қандай жайттарға байланысты шешімдерді қабылдауда көрегендік әлде осалдық танытуы мүмкін?
Айдар Қырықбай:
– Бізде тәуелсіздік алған жылдардан бастап 18 жылдың ішінде биліктің қатысуымен, бұқара халықтың қатысуымен көптеген жұмыстар атқарылды. Көптеген елдер әлеуметтік жағынан қаншалықты алда келе жатқанымызды, қазақ елінің ішіндегі татуластықты мойындап жатыр.
Ал 2009 жылы біздің билік ешқандай саясаткерлерді қудалап немесе оның артына түскен жоқ. Олар өздерінің істеген істеріне жауап беріп жатыр.
ҚАЗАҚ ТІЛІ БҰЛ ЖОЛЫ ДА ЕСКЕРУСІЗ ҚАЛДЫ
Жүргізуші:
– 14-қаңтар күнгі тұрақты кеңес отырысында Қазақстан сыртқы істер министрі – мемлекеттік хатшы Қанат Саудабаевтың сөзі де,
Кәмшат Тасболат:
– Бұл Қазақстан билігінің мемлекеттік тілге деген көзқарасын білдіреді десе де болады.
Әркім өз саясатына сай, тіпті миссионерлерге дейін қазақша сөйлеп кетті ғой қазіргі таңда. Өткенде Ватикан басшысы, Рим әкейі өз тарихында тұңғыш рет қазақ тілінде әлемді Рождествомен құттықтады. Әрине, мұның барлығының астарында үлкен экспансиялық саясат жатқандығы белгілі.
Ал бұл тұста біздің биліктің мемлекеттік тілде сөйлемеуі көңілге қаяу түсіреді.
Жанбота Қарашолақов:
– Мені қазақ билігінің ЕҚЫҰ-на төрағалық еткендегі бірінші сөзін қазақша бастамай, орысша құттықтап, алғысөзді осылай айтқаны
Үкіметтің еліміздің ішіндегі жиналыстарын көресіздер ғой. Жиындардың басым бөлігі, саяси элитаның, министрлердің, билік адамдарының қарым-қатынастары орыс тілінде болады. Сондықтан ана жаққа барып, алғысөзді қазақша айтады деп күтуге де болмады. Ол белгілі жағдай.
Қазіргі бір топ биліктен кетіп, қазақ тілінде сөйлейтін, қазақ мүддесін қорғайтын жаңа толқын жастарымыз келсе ғана біздің кез-келген шетелдік дипломаттарымыз, кез-келген журналистеріміз қазақша сөйлеп, үкіметтік жиналыстар қазақша болады.
Айдар Қырықбай:
– Менің ойымша, елбасымыздың төрағалықтың берілу салтанатында орысша сөз сөйлегенінің астарында үлкен саяси дүние жатыр.
Мәселен, елбасы басқа мемлекеттерге барғанда, үлкен деңгейдегі мемлекетаралық келіссөздер жүргізілгенде, мысалы, қазақша сөйлесіп, қазақша амандасып та жатады.
Ал ЕҚЫҰ-дағы орысша сөйлеудің өзінің бір ұстанымдары бар шығар. Қазақ тілі біздің елде мемлекеттік деңгейде қолдау көрмей немесе бір қудалауға ұшырап жатыр деп ойламаймын. Оның бәрі біздің өзіміздің жастарымыздың қолдарында.
БАСТЫ МІНДЕТ НЕ БОЛМАҚ?
Жүргізуші:
– Құрметті қонақтар, біз қорытынды сұраққа келіп жеттік. Сіздердің пайымдарыңызша, төрағалықпен Қазақстан нені көздейді және нені басты міндеттері етіп алу қажет?
Кәмшат Тасболат:
– 2010 жыл басталып кетті. Төрағалық жылға жетер-жетпес уақыт. Одан соң үштікте боламыз. Сонымен болды. Бірақ мәселелер қалады. Біз ел ретінде қаламыз.
Еуропада ЕҚЫҰ-ның төрағалығына шын мәнінде кезекшілік ретінде қарайтындығын біз ұйымның штаб-пәтерінде болғанда оның бір шетін көрдік. Қазақстанның ЕҚЫҰ төрағалық ете отырып, ішкі жағдайды да ұмытпағаны дұрыс болар еді.
Өкінішке қарай, бізде ішкі жағдайға көп мән берілмейді. Ұлттық мәселелер төңірегінде кемшін қалған мәселелердің бәрі халықтың наразылығын туғызғаны – ақиқат. Ол «қазақстандық ұлттан» бастап, «ел бірлігі доктринасы», «үштұғырлы тіл» деген сияқты мәселелер.
БАҚ туралы заңымыз да бір жағынан жеке мәселеге айналды.
Менің ойымша, бұл тұста біз ЕҚЫҰ үшін емес, өзіміз үшін дамуымыз керек. Осы тұрғыдан Қазақстан өзге елдерге үлгі болсын. Ол үшін өз еліндегі мәселелерді демократиялық бағытта шешсін деп айтамын.
Жанбота Қарашолақов:
– Қазақстанға төрағалық жарнама ретінде, қазақ елін таныту үшін пайда. Бірақ, жарнаманың бірнеше түрі болады. Мысалы, елді жарнамалайтын оның спортшылары немесе брендке айналған елдің тауарлары.
Бізде, өкінішке қарай, спорттың 2-3 түрі ғана дамыған. Күрес, бокс, волейбол. Ал қалған қырықтан астам түрі бізде дамыған жоқ.
Бренд мәселесіне келсек, Жапония, Швейцария және т.б. кез-келген елді алсаңыз, өздерінің кішігірім брендтері бар. Әлем әйгілі болған бренді арқылы сол елді таниды. Бізде, өкінішке қарай, ондай өндіріс дамыған жоқ. Бізді Еуропа тек қана мұнай арқылы біледі. Бізге төрағалықты бір жағынан соған қарап та беріп отыр.
Сонда Еуропаға бір әңгіме айтылады, қазақ еліне екінші әңгіме айтылады. Ондай екіжүзді саясатты Елбасы бізде болмау керек деп ойлаймын. Сондықтан болашақта елге саяси реформалар жасалғанда абыройлы, сөзін екі жаққа екітүрлі айтпайтын лидер сайлауымыз керек.
Сырттан соттау дегенді де тоқтатуымыз керек. Мысалы, қазір билік кез-келген саяси оппонентті алады да сыртынан соттай салады. Сосын шет елге бір-ақ асырады. Қанша азаматтарымыз шет елде қаңғып жүр. Сондықтан осы төрағалық ең әуелі біздің ішкі проблемаларымызды шешуі керек.
Айдар Қырықбай:
– Біз өзіміздің ішкі мәселелерімізді шешіп те жатырмыз. Бұл мәселеге тоқталмайды да. Бір жыл ішінде, әрине, үйренетін нәрсемізді үйренеміз. Ал екінші жағынан біздің айтып жатқан ұлттық мәселе - тіл мәселесі әрдайым өзінің шешімін тауып келе жатыр.
Менің ойымша, ұлтымыздың асып бара жатқандай шешілмеген мәселесі жоқ деп ойлаймын. Өйткені, қазір сіздер айтып жатқандай, ұлттық мәдениетімізге ешқандай шектеулер қойылып жатқан жоқ. Қай жерде қазақша сөйлеп жатсаң да саған біреу келіп «қазақша неге сөйледің» деп айтпайды.
Бізде сайлау әділ болды деп ойлаймын. Өйткені сайлау ол халықтың өзінің таңдауы.
Ал, сол биліктің партиясына қарсы келетін қазіргі таңда бізде қандай басқа партия бар?! Неге біздің оппозициялық ұйымдар, олардың жастар ұйымдары халықтың арасына шығып, жұмыс жасамайды? Тек сайлаудың алдында ғана келеді де бір мәселені көтеріп, түймедей затты түйедей қылады.
Менің ойымша, оппозициялық ұйымдардың билік партиясына төтеп бере алмайтындығының себебі осында. Тек халықтың арасына іріткі салып немесе жастарды бостан-босқа әурелеп, көтеруге тырысады.
Үкіметпен немесе үкіметтік емес ұйымдармен бірлесе отырып жұмыс жасасақ, сіздердің айтып отырған мәселелерді шеше аламыз.
Жанбота Қарашолақов:
– Мен Айдарға сұрақ қояйын. Сіздің пікіріңізше оппозиция халықпен қалай жұмыс істеу керек? Егер олар парламентте болмаса, маслихатта болмаса, әкімшілікте болмаса. Олар тек қана өзінің көзқарасын айта алады. Болды.
Ал халықпен жұмыс істейтін билік.
Оппозиция ол сондықтан – оппозиция, тек қана БАҚ арқылы халыққа проблемаларын айтып отырады.
Халықтың 98 пайызы «Нұр Отанға» дауыс берді, Нұрекең 91-98 пайыз дауыс жинады... Оның бәрі жалған ғой.
Айдар Қырықбай:
– Әкімшілік те, парламент те барлығы билік партиясының өкілдері. Кезінде біздің оппозиция өкілдері де депутат болып сайланып жатты. Не мәселе шешті? Бәйменов та, Мұхтар ағалар да болды билікте
Қазір биліктің партиясы оппозициялық партиялармен біріге жұмыс жасауға қарсы емес.
Жанбота Қарашолақов:
– Қазіргі билік кетпейінше, олардың елдегі мәселелерге деген көзқарастары өзгермейді. Оппозицияға болсын, жеке адамдарға болсын, тәуелсіз үкіметтік емес ұйымдарға болсын. Себебі олардың мәнсапқорлығы өте жоғары. Басқалармен санасуға қабілеттері жоқ. Биліктегі адамдар өз ішкі дүниесін өзгертпейінше, осындай үрдістер жалғаса береді.
Айдар Қырықбай:
– Неге билік санаспайды? Санасады. Көптеген оппозициялық ұйымдар халықтың пікірімен санасып отыр. Ал министрлердің балаларының өзара ағылшынша сөйлескеніне келетін болсақ, жарайды, бір-екеуінің әңгімесін естіген шығарсыз. Бірақ, шын мәнінде, сіз әрқайсысының отбасында қай тілде сөйлесетіндігін барып көрген жоқсыз ғой.
Осылай айтқандарыңыз халықтың арасына тарайды да үлкен мәселе туындайды. Шын мәнінде, мәселе ондай емес. Мысалы, «Болашақпен» шет елде оқу бітіріп, қазақ тілінде сөйлейтін талай азаматтарды білеміз.
Жанбота Қарашолақов:
– «Болашақпен»оқу бітіріп келгендердің барлығы сотталып жатыр. Мысалы, олардың арасында Әлжан Бірәлиев, Статистика агенттігінің басшылары бар.
Жүргізуші:
– Құрметті қонақтар, уақыттарыңызды бөліп, Азаттық радиосының дөңгелек үстеліне қатысқандарыңыз үшін сіздерге рақмет.
