Қасым-Жомарт Тоқаев Пекинде "Бір белдеу, бір жол" халықаралық ынтымақтастық форумына қатысып, сөз сөйледі. Қазақстан президенті Қытайдың жаһандық инфрақұрылымға инвестиция салатын жобасын "ұлы Жібек жолы ренессансына тың серпін берген" "21 ғасырдың мегажобасы" деп сипаттады және екі ел көлік, инфрақұрылым, сауда, цифрландыру саласындағы қарым-қатынасқа жоғары баға берді.
Сол жиыннан кейін Тоқаев Шыңжаң-Ұйғыр ауданының орталығы Үрімжіге барды. Ақорданың хабарлауынша, президент Қытай компартиясы атқару комитетінің осы өңірдегі хатшысы Ма Синжуймен кездескен. Онда өңірлік ынтымақтастық, туризм, мәдени байланыстар туралы сөз еткен. "Шыңжаң ежелден жоғары мәдениетімен әйгілі. Жергілікті шығармашылық ұжымдар халықаралық дәрежеде мойындалған. Біз мәдени-рухани байланыстардың жан-жақты дамуына, екі ел өнерпаздарының бір-біріне гастрольдік сапарлар ұйымдастыруына қолдау көрсетеміз. Бұл тату көршілік және достық қатынастардың нығаюына оң ықпал ететіні сөзсіз" деді Тоқаев.
Кездесулерде Шыңжаңдағы қазақ диаспорасының ахуалы айтылғаны туралы ақпарат болмады. Қасым-Жомарт Тоқаев жергілікті қазақтармен кездесті ме, жоқ па, ол жағы да белгісіз. Халықаралық қауымдастық бірнеше жылдан бері Қытай билігі аймақтағы мұсылмандарды, соның ішінде қазақтарды арнайы лагерьлерге қамап, қысымға алып жатқанын айтып дабыл қағып келеді. Қытайда туыстары қамалған белсенділер Алматы мен Астанадағы Қытай дипломатиялық өкілдіктеріне барып ұзақ уақыт наразылық та білдірген. Қазақстан мұны Қытайдың ішкі мәселесі деп есептейді және лагерьлер туралы ақпаратты "геосаяси ойын" деп санайды. Бұған қоса, соңғы кездері Қытай қазақтарының Қазақстан визасын алуы қиындап кетті деген ақпарат бар. Қытайдағы қазақ диаспорасының құқығын қорғап жүрген "Атажұрт еріктілері" ұйымының жетекшісі, бүгінде Германияда тұратын Ербол Дәулетбекұлы Азаттыққа Тоқаев сапарына қатысты ой-пікірін айтты.
Азаттық: Қасым-Жомарт Тоқаев Қытайға сапары кезінде Шыңжаңға барды. Бұл жаңалық ондағы қазақтарға қалай әсер етті? Қазақтар не күтті?
Ербол Дәулетбекұлы: Тоқаевтың Пекиндегі "Бір белдеу, бір жол" жиынынан кейінгі Үрімжі сапары –Үрімжідегі виза ала алмай жүрген көп қазаққа үміт сыйлаған еді. Себебі, бір жылдан бері "Үрімжідегі елшіліктен Қазақстанға кету үшін виза сұрап кезекте төрт-бес мың қазақ тұр" деген ақпарат жиі айтылады. Басқасын айтпағанде жергілікті қазақтар осы жағынан көп үміт күткен болуы мүмкін.
Азаттық: Халықтың Тоқаевтан күткені орындалды ма?
Ербол Дәулетбекұлы: Орындалмады. Себебі, оның Үрімжіге барғаны болмаса, ондағы қазақтарға басын ауыртпаған да секілді. Олай дейтінім, қазір жергілікті ақпарат құралдарында Тоқаевтың барғанынан басқа бірде-бір жөнді хабар да жоқ. Тіпті Қытайдың мемлекеттік ақпарат құралдары да Тоқаевтың Шыңжаң сапары туралы ештеңе айтпады. Ондағы қазақ диаспорасы да үнсіз.
Азаттық: Себебі неде деп ойлайсыз?
Ербол Дәулетбекұлы: Менің пайымдауымша, Тоқаев Қазақстанның Қытай алдындағы дәрежесін төмен түсіріп жіберген. Себебі биылғы наурыз айында Шыңжаң ұйғыр автономиялық ауданы партия ұйымының хатшысы Ма Синжуй Қазақстанға келді. Ол – біздің бір облыс басшысы деңгейіндегі адам. Оны біздің президент өзімен тең дәрежелі адам сияқты қабылдап, онымен бірнеше мәміле жасады. Қазіргі сапар – сол кезде жасалған әлеуметтік-экономикалық келісімдерді пысықтау. Әдеттегідей сол Ма Синжуймен кездесіп, сөйлеседі. Бірақ ондағы қазақтарға тигізер ешқандай пайдасын көре алмадым.
Азаттық: Шыңжаңда мұсылмандар қысымға ұшырап жатқанын әлем ақпарат құралдары, саясаткерлер мен халықаралық ұйымдар жиі айтып жүр. Осындай жағдайда Қытай қазақтары Қазақстан президентіне, оның Қытаймен қарым-қатынасына, қазақтарға деген көзқарасына қалай қарайды? Ондағы белсенділер, зиялы қауым өкілдері жеке әңгімеде ой-пікірін бөлісе ме?
Ербол Дәулетбекұлы: 2018 жылы БҰҰ Қытай билігінің миллионға жуық жергілікті түркі халықтарын қамап отырғаны туралы мәлімдеді. Ал, былтыр осы ұйымның адам құқықтары жөніндегі комитетінің баяндамасында "Қытай билігі адамзатқа қарсы қылмыс жасап жатқан болуы мүмкін" деді. Әлемнің демократиялық елдері осы мәселені айтып жатқан кезде Қазақстан билігі оны жоққа шығарғысы келеді. Тоқаев 2019 жылғы Германияның Deutsche Welle арнасына берген сұхбатында "Бәлкім "қайта үйрену мектептеріне" түсіп жатқан қазақ этносы өкілдері бар болар. Халықаралық институттар мен ұйымдар айтып жатқандай барлық қазақты ондай лагерьлерге қамады деген сөз, әрине, шындыққа жанаспайды" деді. Ақиқатында, мындаған қазақ саяси лагерьге отырып шықты. Тіпті үш жылдан бері Алматыдағы Қытай консулдығы алдында Шыңжаңда қалған туыстарына араша сұрап жүрген аналардың мұң мен зарын да ешкім тыңдамады. Сондықтан бұл мәселеде Шыңжаң қазақтары Қазақстан биілінен аса бір үлкен үміт күтпейді.
Азаттық: Соңғы жылдары Шыңжаң қазақтары Қазақстанға көптеп келе бастады. Арасында екіге ажырап қалған отбасы мүшелері де бар. Солай келген азаматтар "екі елдің арасына сына қағудан қорқатынын" айтып, сұхбат беруден бас тартқан және Қазақстан мен Қытай басшылығына алғыс айтқан. Яғни Қазақстан Қытайға ашық қарсы шығудың орнына өз азаматтарын келіссөз жолымен астыртын арашалап, босатып жатқандай көрінген. Сол рас па?
Ербол Дәулетбекұлы: 2016-18 жылдары Қайрат Әбдірахманов сыртқы істер министрі болды. Сол тұста Шыңжаңда туыстары қалып қойған, қамалған, лагерьде отырған әрбір адамды тізімге алып, Пекиндегі елшілік арқылы жақсы жұмыс жасады. Оны жоққа шығара алмаймыз. Сонымен бірге 2018 жылы маусымда [сол кездегі президент] Нұрсұлтан Назарбаев Қытайға барған кезінде Шыңжаң қазақтарының мәселесін келіссөзден тысқары болса да көтергендей болды. Өйткені Назарбаев сапарынан кейін лагерьде қамауда отырған қазақтар жаппай шыға бастады. Сол кезде лагерде отырғандар да "Қазақстанда туыстарың бар ма?" деп сұрағанын айтады. "Туысым бар" дегендерді бірден шығара бастаған. Көпшілігі қорқып "жоқ" деген. 2019 жылы лагерьден шыққан қазақтар Қазақстанға жаппай келе бастады. Яғни, екі ел арасында астыртын келісімдер болды. Қазір менің ойымша, ондай да жоқ. Тек қытайларды Қазақстанға емен-еркін өткізу үшін арасына сыналап бірен-саран қазақты қосып жібереді. Сондықтан екі ел арасындағы қазақ диаспорасына қатысты дипломатиялық келісім 2019 жылмен аяқталған болар деп топшылаймын.
Азаттық: Тоқаев Пекинде оқып жүрген қазақстандық студенттермен кездесті. Бірақ Шыңжаңға барып тұрып ондағы қазақ диаспорасы өкілдерімен кездеспеген сияқты. Ол жөнінде ресми ақпарат болмады. Мұның себебі неде деп ойлайсыз?
Ербол Дәулетбекұлы: Қазір Шыңжаңда ауылдық жерде болмаса, адамдар көп шоғырланған өңірлерде 35 жасқа дейінгілердің арасынан қазақша сөйлейтіндерді табу өте қиын. Қазақ мектептері жабылды. Ал Тоқаев Қазақстан мен Қытай арасын жақындастырып жатыр. Шыңжаңнан Қазақстанға келгісі келетіндер өте көп. Бірақ төлқұжатын билік тартып алып, амалсыз қамалып отырған қазақтар мыңдап саналады. Оны былай қойғанда, Қытай билігі адамдарды санат-санатқа бөліп, шетел түгілі, ауыл мен ауылға, аудан мен облысқа шығатындардың өзін тізімдеп қойған. Осындай мүшкіл жағдайда, құқығы тапталып отырған қазақтың мәселесін ресми Пекин алдында көлденең қоюға Тоқаевтың мүмкіндігі де бар. Бірақ ешқандай әрекет етпеді. Керісінше жергілікті қазақ диаспорасының өкілдерімен кездеспей, Пекиндегі оқып жүрген қазақстандық студенттерге баруы – "оған Шыңжаң қазақтары керек емес" деген ойға жетелейді.
Азаттық: Қытай қазақтарының бірегейлігін сақтауға Қазақстан қаншалық ықпал ете алып отыр?
Ербол Дәулетбекұлы: Соңғы екі жыл көлемінде Қытаймен экономикалық-дипломатиялық байланыс ерекше күшейді. Визасыз режим жүзеге асып жатыр. Екі ел арасында азаматтар жайлы ақпарат алмасу турлы келісімге келіп жатыр. Бірақ қазақтың мүддесі туралы бір ауыз сөз болған емес. Қазір керісінше барлық келісімдер Қытайдың ығына қарай жығылғанын көрсетіп отыр.
Азаттық: Мысалы?
Ербол Дәулетбекұлы: Мысалы, екі ел арасындағы азаматтардың деректерін алмасу алмасу келісімі Қытай тарапының ұсынысымен болды. Қазақстан парламенті келісімді ратификациялау туралы құжат дайындап, президенттің мақұлдауына жіберді. Сондай-ақ, Қытай азаматтары бір жылдан бері Қазақстанға визасыз кіріп-шығып жүр. Арасында қазағы некен-саяқ. Ал Қазақстан азаматтары ондай мүмкіндікке әлі қол жеткізген жоқ. Қытайда екіге айрылып, жартысы Қытайда қалып қойған отбасылар бар. Олар әлі Қазақстанға жете алмай отыр, себебі Қытай үкіметі сыртқа шығармайды. Айта берсең, осы секілді мысал көп.
Азаттық: Қазақстанда билік ауысып, Назарбаевтың орнына Тоқаев келгелі елдің Қытай қазақтарына қатысты саясаты өзгерді ме? Қытаймен арадағы саяси қарым-қатынаста қазақтар мәселесі қаншалық ескеріледі?
Ербол Дәулетбекұлы: Керісінше болып жатқан сияқты. Себебі, Назарбаев тұсында Қытай билігін азды-көпті болса да сынайтын едік. Қазір ол мүмкіндіктен де айырылып қалдық.
Азаттық: Қазақстанға келіп босқын мәртебесін де, қандас мәртебесін де ала алмай жүрген қазақтар бар. Олардың мәселесін шешуде Қазақстан билігі қаншалық табандылық танытып отыр?
Ербол Дәулетбекұлы: Қазір Қазақстанда Қытайдағы қысымнан қашып келгендер бар. Олар қандай күй кешіп жатыр? Бүгінге дейін қолдарында ешқандай құжат жоқ. Не жұмыс істей алмайды, не тегін дәрігерге қарала алмайды. Өлместің күнін көріп жүр. Оларға не азаматтық бермейді, не үшінші елге шығып кетуге мүмкіндік жасамайды. Себебі Қазақстан билігі Қытайдың қас-қабағына қарап отыр. Қазір Қазақстанға қашып келіп, белгілі болған бес қазақ бар. Шындығында әлі күнге дейін жасырынып жүргендер де бар. Себебі, Қазақстан билігі мына бесеудің мәселесін шеше алмағаннан кейін қалғандары жарыққа шығудан қорқады.
Азаттық: Қазақстан парламенті мақұлдаған Қытай мен Қазақстан арасында азаматтардың деректерін алмасу жөнінде келісім туралы айттыңыз. Билік "бұл екі жақтың да азаматтығында жүргендермен күресу үшін ғана керек" дейді. Сіздің пікіріңіз қандай?
Ербол Дәулетбек: Ақпарат алмасу кімге керек? Әрине, Қазақстанға ешқандай қажеті жоқ. Себебі Қазақстаннан Қытайға көшіп барып жатқандар жоқтың қасы. Бұл Қытай билігіне керек. "Қос азаматтықты анықтау" деген тек желеу ғана. Меніңше, осы шартты қойып отырған – Пекин.
Қазір Шыңжаңнан көшіп келген қазақ саны 150 мыңдай деген мәлімет бар. Ақиқатында өсіп-өнгені бар, ықтиярхатпен жүргені бар, 300 мыңға жуықтайды. Қытайдың "үйрету лагерьлерін" әлемге жария еткен – осы Шыңжаңнан қоныс аударғандар. Сондықтан ресми Пекин бұлардан қауіптенеді. Бұған дейін оларды кері қайтару мүмкіндігі болмаған еді, енді қос азаматтықты сылтау етіп, тісін қайрап жүргендерді кері қайтарып алуы мүмкін. Екіншіден, Қытай тарабы "заңсыз көші-қон" дегенді қайта-қайта айтып отыр. Яғни, "ол жақтан тұрақты тіркеуіңді өшіріп, көші-қон визасымен кетпедің" деп отыр. Себебі, осында көшіп келгендердің негізгі бөлігі – туыс ретінде немесе оқу визасымен келіп қалып қойғандар. Оладың барлығын қазір Қытай "заңсыз көшкендер" есебінде ұстап отыр. Үшіншіден, Қытай Қазақстан азаматтығын алғандардың да азаматтығын қасақана жоймай "біздің азамат" деп отыр. Ертең барлығымыз қос азаматтықпен жүрген болып шығуымыз әбден мүмкін. Мен содан қорқамын.
ПІКІРЛЕР