"Тоқаев сайлау арқылы легитимдігін бекіте түсуді көздегенімен, шын мәнінде мүмкіндікті пайдаланбай, мүлт кетті". Вашингтондағы Карнеги халықаралық бейбітшілік қоры Еуразия мен Ресей бағдарламасының аға ғылыми қызметкері, Қазақстан мен Орталық Азия бойынша сарапшы Пол Стронски осылай дейді. Тоқаевты алдағы жеті жылда не күтіп тұр? Ол өзі уәде еткен реформаларды іске асыра алды ма? Азаттық сарапшымен осы жайлы сөйлесті.
ҚАЗАҚСТАН САЙЛАУЫНДАҒЫ "ДӘСТҮР" ЖӘНЕ ТОҚАЕВТЫҢ "ҚОРҚЫНЫШЫ"
Азаттық: Көп сарапшы Қасым-Жомарт Тоқаевты мерзімінен бұрын президент сайлауын өткізуге Ресейдің Украинадағы соғысы тәрізді сыртқы факторлар мен елдегі күрделі экономикалық-әлеуметтік ахуал итермеледі деп есептейді. Ал сіздің ойыңызша, Тоқаевты осы сайлауды өткізуге мәжбүрлеген басты себеп не?
Пол Стронски: Меніңше, бұл сұраққа жауап беру үшін 2022 жылдың қаңтарын еске түсіру керек. Сол уақыттағы зорлық-зомбылық және әлі толық зерттелмеген, анығында не болғаны түсініксіз оқиға оның президенттігіне дақ түсірді. Президенттің мәселені шешу үшін Ұжымдық қауіпсіздік шарты ұйымының әскерін шақыруы оның легитимдігіне байланысты мәселе тудырды.
Бұл мәселе оның алдынан шыға берді. Сондықтан ол билікті қолына алып, өзін көшбасшы ретінде бекітуге тырысты. Билікті өзіне [экс-президент Нұрсұлтан] Назарбаев өткізіп кеткендіктен немесе [Ресей президенті Владимир] Путин өзін Қаңтарда құтқарғандықтан емес, сайлау нәтижесінде легитимді болғанын көрсетуге талпынды.
Өкінішке қарай, сайлау әділ және шынайы өтті деп айта алмаймын. Бәлкім ол [шынайы] сайлауда еш қиындықсыз жеңіске жетуі мүмкін еді. Бірақ сайлаудағы заң бұзу жайттары, нағыз оппозициялық кандидаттың қатыспауы оның легитимдігін бекіте түсуге деген ұмтылысына нұқсан келтіргені анық.
Азаттық: Тоқаев не себепті сол сайлауға нағыз оппозициялық кандидаттың қатысуына мүмкіндік бермеді деп ойлайсыз?
Пол Стронски: Мұның жауабын менен гөрі Қазақстанда тұратын сіз жақсырақ білетін шығарсыз. Меніңше, Қазақстанда сондай дәстүр бар сияқты. Назарбаев өзіне қарсы тұлғаларды сайлауға түсірмейтін немесе қуыршақ кандидаттарды қатыстыратын. Меніңше, Тоқаевты халықтың белгілі бір бөлігі қолдайды. Яғни бәрібір жеңіске жетер ме еді. Бірақ жеңбей қалуы мүмкін деген қорқынышы бар. Бұл ретте ол мүмкіндікті пайдаланбай, мүлт кетті деп ойлаймын. Легитимді болғысы келсе, [шынайы сайлауға] жол ашуы керек еді. Бірақ ол әлдебір себеппен олай істеуге қорықты.
Азаттық: Қаңтар оқиғасынан кейін наурыз айында Тоқаев саяси реформаларды іске асыруға уәде етті, кейін Конституцияға ұсынылған өзгерістер референдумға шығарылды. Билік осы реформа аясында саяси партияларды тіркеу процесін жеңілдетуге уәде етті. Бірақ Тоқаев референдум нәтижесінде түзету енгізілген заңдарға тек 5 қарашада қол қойды. Осылайша оппозициялық партияларға жол ашылады делінгенімен, бірде-бір саяси партия тіркелген жоқ. Тоқаев неліктен сайлауды саяси реформаларды іске асырғаннан кейін өткізбеді?
Пол Стронски: Қазақстанда сайлау өткізудің дәстүрі бар, дәл сол тәрізді реформа жүргізуге уәде беріп, оны тек қағаз жүзінде көрсетіп, іс жүзінде сол реформаларды іске асырмайтын дәстүр де бар. Бұл – Назарбаев кезінен бері келе жатқан проблема, оның тұсында "100 қадам" дегендей (2015 жылғы мамырда Назарбаев қабылдаған "Ұлт жоспары – бес институционалдық реформаны жүзеге асыру жөніндегі 100 нақты қадам" бағдарламасы – ред.) түрлі бағдарламалар, Астана халықаралық қаржы орталығы тәрізді жобалар болды. Оның бәрі қағаз жүзінде керемет көрінгенімен, іске асыру жағы ақсап жатты. Меніңше, Тоқаев басқа көшбасшы болғысы келсе, уәдесін орындауы керек. Бұл жерде алаңдататын нәрсе, ол алдыңғы басшының қателіктерін қайталап жатыр.
Азаттық: Сонда ол неліктен саяси реформаларды іске асырмайды, оған не кедергі?
Пол Стронски: Ол қорқатын болса керек. Бірақ мен Тоқаев немесе оның командасының мүшесі емеспін. Сондықтан ол мұны неге іске асырмағанын тап басып айта алмаймын. Жоғарыда айтқанымдай, ол легитимдігін шын мәнінде бекіте түсіп, Қазақстан халқы мен сырттағыларды реформалардың шынайы екеніне сендіру мүмкіндігін жіберіп алды.
Азаттық: Кей сарапшылар "Тоқаев Назарбаевтан іргесін аулақтап жатыр", енді бірі "ол алдыңғы басшыдан алшақтап жатқан жоқ, бірақ жолын жалғастырып жатыр" дейді. Сіздің ойыңызша, қалай? Назарбаевтың мұрасына не болды?
Пол Стронски: Меніңше, Назарбаевтың мұрасына қаңтардағы зорлық-зомбылық пен анығында не болғаны белгісіз оқиғалар дақ түсірді. Сондай-ақ Қазақстанда көп реформаға уәде беріліп, іс жүзіне аспауы да Назарбаевтың мұрасына нұқсан келтірді. Осыдан 10, тіпті 20 жыл бұрын болуға тиіс транзитпен әлі әлек болып жүр, бұл – проблема.
Сөйте тұра қаңтардағы оқиғалар Тоқаевтың да мұрасына дақ түсірді деп есептеймін. Сол уақытта өзін құтқару үшін сырттан көмек сұрауы, 2019 жылы билікке келгенде "еститін үкімет" болатынын жариялап, реформаларды іске асырамын деп уәде беруі, кейін оны орындамауы Тоқаевтың мұрасына нұқсан келтірді. Қаңтар оқиғасынан кейін де реформа туралы көп айтты. Бірақ одан бері көзбояудан басқа ештеңе көріп тұрғаным жоқ.
"НАЗАРБАЕВ ЖҮЙЕСІ ТОЛЫҚТАЙ ӨЗГЕРГЕН ЖОҚ"
Азаттық: Ал Назарбаев пен Тоқаев арасындағы қарым-қатынас қандай? Тоқаев Назарбаевтан алшақтап жатыр ма?
Пол Стронски: Солай сияқты. Назарбаев қазір басты назарда емес. Ол көзге көп түспейді. Сайлау күні ғана көрінді.
Назарбаев төңірегіндегі адамдар экономикалық және саяси ықпалынан айырылып жатыр. Назарбаевтың інісі, басқалардың әрекеті расында да жаға ұстатады. Алайда Назарбаевтың жүйесі мен Назарбаев құрған байлық жүйесі тегіс өзгерген жоқ.
Сондай-ақ Кәрім Мәсімов пен басқалардың үстінен жүріп жатқан сот процесі ашық емес. Осылайша елде қаңтардың басында не болды, Мәсімов қандай әрекетке барды я бармады деген тәрізді көп сұраққа жауап жоқ. Меніңше, біз еш уақытта анығында не болғанын біле алмаймыз. Бұл оқиға бойынша ашық және әділ сот процесі ғана емес, түрмеде отырған және, бәлкім, соны ұйымдастыруға көмектескен басқа адамдардың арасында қандай байланыс болғанын да біле алмаймыз-ау деп алаңдаймын.
Азаттық: Президент Тоқаев Қазақстан экономикасын олигархтық жүйеден арылтуға уәде етті. Бірақ іс жүзінде сол бұрынғы олигархтар әлі де сол жүйеде, бұрынғы активтерге ие сияқты. Олар Тоқаевтың жағына өтті ме? Бұл тұрғыда қандай да бір өзгеріс көріп тұрсыз ба?
Пол Стронски: Барып тұрған қитұрқы әрекеттер жасаған, күмәнді істерге, тіпті ұйымдасқан қылмысқа қатысы бар болып көрінетін олигархтар бар. Олардың кейбірі кетіріліп, қалғандарының орны алмасты. Бірақ олигархиялық билік негізінен бұрынғы қалпында. Бұл адамдар жаңа жүйеге бейімделді деген сөз. Ықпалы болмашы кей олигархтар құрдымға кеткенімен, жүйелі өзгерістерді көрмедік.
Азаттық: Назарбаев сайлау күні "өзі билікті тапсырған адамға" дауыс бергенін мәлімдеді. Қаңтар оқиғасында Тоқаев пен Назарбаев арасында күрес жүрді, шиеленіс болды деген пікірлер болған. Бірақ олар қазіргі әрекеті арқылы ондай ештеңе болған жоқ деген емеурін білдіргісі келетіндей. Бұл туралы не дейсіз?
Пол Стронски: Меніңше, Назарбаев өзінің және туыстарының қоғамдағы орнын және байлығын қорғап қалу үшін сақтыққа басып әрекет етіп жатыр. Назарбаев пен оның отбасы Қаңтар оқиғасы кезінде біржолата жеңілді. Сөйтіп, оның мұрасына дақ түсті.
Алайда Назарбаевтың жақсы мұрасы да бар. Ел тәуелсіздігін сақтап қалды. Оның көпвекторлы сыртқы саясаты нәтижелі болды, әлі де жұмыс істеп тұр. Тоқаев сол сыртқы саясатты жалғастырып жатыр. Тоқаев сыртқы саясатта көп нәрсе өзгерткен жоқ, ішкі саясатты да айтарлықтай өзгертпеді, бұрынғы саясат жалғасып жатыр. Меніңше, Назарбаев отбасы қолда барын сақтап қалу үшін ахуалды шиеленістірмей, жаңа ойын ережесіне төселіп жатқан сияқты.
ТОҚАЕВҚА ТӨНЕТІН ҚАТЕР, "ҚАУІПТІ РЕСЕЙ" ЖӘНЕ ЖАҢА МҮМКІНДІКТЕР
Азаттық: Тоқаевтың екінші президенттік мерзімінің бірінші мерзімнен не айырмасы болмақ?
Пол Стронски: Біз жаңа әлемде өмір сүріп жатырмыз. Қазақстан өзіне қауіп төндіретін тұрақсыз, реваншист Ресейді есепке алып әрекет етуі керек. Ол Қытайды да есепке алуы керек, өйткені Пекин – үлкен экономикалық қиындықтарға тап болса да, [аймақтағы] жалғыз держава.
Қазақстан бұрын АҚШ, Ресей мен Қытай арасында тепе-теңдік ұстауға тырысса, қазір негізінен Қытай қалған. Сондықтан көпвекторлықты ілгерілетудің жаңа жолдарын табу керек.
Меніңше, бұл бағытта аз-маз өзгеріс болады. Қазірдің өзінде АҚШ-ты аймаққа қайтару жөніндегі белсенді әрекетті және Еуропа, Түркиямен қарым-қатынасты реттеуге көп күш салынып жатқанын байқап отырмыз. Осылайша аймақта мүлде басқа геосаяси тәртіп орнап жатыр. Ол бұрынғымен салыстырғанда көпжақты. Ресейдің ықпалы бәсеңдеп жатыр, Тоқаев елді келесі жаңа кезеңге қалай бастайтынын ойластыруы керек.
Мұнай мен газ нарығында күрт өзгеріс болып жатқаны байқалады. Әзербайжан, Оңтүстік Кавказ бен Қазақстан қарым-қатынасты күшейтіп жатыр. Ал бұл Қазақстанның ұзақ мерзімді егемендігін қамтамасыз етеді. Асылында біз он жыл бұрын көруге тиіс болған өзгерістерді енді көріп отырмыз. Меніңше, сыртқы саясатта Қазақстан – аймақтағы көшбасшы. Бірақ аумалы-төкпелі күрделі кезеңге тап болды. Сондықтан Қазақстан үкіметі бұрынғы саясатты жалғастыра алмайды. Қазақстан расында да басқыншыл Ресейге қарсы тұру үшін саяси және экономикалық егемендігін күшейтуге тиіс. Экономикалық құлдырау ел ішіндегі нақты шынайы өзгерістерге алып келеді деп үміттенемін. Меніңше, бұл ретте көлік жүйесіне, білім беруге инвестиция құю керек. Қазір әлемдік компаниялар Қазақстанды Ресейге балама көріп, әсіресе IT саласына көз тігіп жүр. Бұл жаңа мүмкіндіктерге жол ашады. Тоқаев пен үкімет осы мүмкіндікті пайдалана ма, көре жатармыз.
Уәде етілген реформалар сол бойы орындалмады. Сайлау да бұл реформалар іске аса ма деген сұрақ тудырады. Бұл − Қазақстан үшін күрделі кезең. Тоқаев Қазақстанның жаңа жетекшісінен гөрі аймақтағы және әлемдік деңгейдегі жаңа көшбасшы болуды көбірек көздейтіндей.
Азаттық: Кей сарапшы елді "Жаңа Қазақстан" деуге болмайды дейді. енді бірі біз "жаңа және ескінің арасында алып қойған Қазақстандамыз" дейді. Ал сіз Қазақстандағы қазіргі ахуалды қалай сипаттар едіңіз?
Пол Стронски: Меніңше, Қазақстан өзгеріп жатыр. Сіздерде келесі ұрпақ өсіп келеді. Келесі ұрпақ өте білімді, Мәскеуге жалтақтамайды, жаһандық бағытқа ойысқан. Келесі буын алдыңғылармен салыстырғанда қазақ болмысы мен бірегейлігіне көбірек көңіл бөлген. Осылайша деколонизацияға шақырған үндеулерді көріп отырмыз. Үкімет жаңа Қазақстанға бастайтын әрекетті қолға алмаса да, біз жаңа Қазақстанды көріп отырмыз. Өйткені Қазақстан – бұл үкімет емес, Қазақстан – бұл адамдар. Бұл елге ең алғаш рет 1994 жылы келдім. Қазір Қазақстан мүлде басқа екенін байқап отырмын. Жанданған және мықты азаматтық қоғамды көрдім, бұл кафелердегі, әлеуметтік желілердегі азаматтық қоғам. Қазақстандағы көп проблемаға қарамастан, кейінгі екі айда көп адам Қазақстанға көшуді қалады, өйткені ол − Ресеймен салыстырғанда қауіпсіз және бәлкім, еркін өмір сүруге болатын жер.
Қысқасы, бұл – бұрынғымен салыстырғанда мүлде бөлек Қазақстан. Қазақстан тап болған мәселелер шиеленісе береді. Меніңше, бұл ретте үкімет Қазақстанның осыдан 10-20 жыл бұрынғыдан басқа ел екенін түсінуі керек. Елдегі халықтың басым көпшілігі Совет одағы құлаған соң дүниеге келді немесе совет өкіметі тұсында бала болды. Саясатта да буын алмасады. Тоқаевты да буынның ауысуы деп қарастырды, бірақ шын мәнінде бұл олай емес. Меніңше, біз алда ұрпақ ауысқанын көреміз әрі ол жағымды өзгеріс болмақ.
ПІКІРЛЕР