Қытайдың Шыңжаң өлкесінде билік қазақ, ұйғыр, қырғыз сынды мұсылман дініндегі байырғы тұрғындарды қудалап жатқаны жайлы халықаралық қауымдастыққа алғаш болып хабарлаған белсенділердің бірі – 46 жастағы Серікжан Біләш (құжат бойынша – Бияш) қазір отбасымен бірге Түркияда тұрып жатыр.
Шыңжаңда этникалық қазақ отбасында туып-өскен Серікжан Біләш Қазақстан тәуелсіздігін жариялағаннан кейін көп ұзамай тарихи Отанына қоныс аударған. Біләш Қазақстанда тіркелмеген "Атажұрт еріктілері" қоғамдық ұйымын басқарып тұрған кезде Шыңжаңдағы қазақтар мен өзге де түркітілдес байырғы ұлттардың мәселесін көтеріп, олардың құқығын қорғаумен айналысты, Қытай билігінің қысымы жайлы деректерді халықаралық қауымдастыққа жеткізуге атсалысқан.
2019 жылғы наурызда Қазақстан билігі Серікжан Біләшті Алматыдағы қонақ үйден ұстап әкетіп, Нұр-Сұлтанға жеткізген. Бес айдан астам уақыт үйқамақта отырған белсенді өзіне тағылған "әлеуметтік алауыздық қоздыру" айыбын мойындамаған. Сол жылы тамызда Серікжан Біләш прокурормен процестік келісім жасаған соң, сот оған айыппұл салып, қамаудан босатты және жеті жыл қоғамдық ұйымға жетекшілік етуіне тыйым салды.
"ҚАЗАҚСТАННАН КЕТУГЕ МӘЖБҮР БОЛДЫМ"
Азаттық: Түркияда нақты қашаннан тұрып жатырсыз? Қазақстаннан кетуіңізге не себеп болды?
Серікжан Біләш: [Түркияда] 2020 жылғы 10 қыркүйектен бері тұрамын. Қазақстаннан кетуіме екі себеп болды. Оны соңғы соттағы адвокатым Шынқуат Байжанов әлеуметтік желіде жазды да. Қазақстанда 2020 жылғы сәуірде менің үстімнен "мемлекеттік туды қорлады" деп "араздық қоздыру" (174-бап) айыбымен қылмыстық іс қозғалды. Маған қарсы төрт ұйым арыз түсірген. Бұрынғы әріптестерімнің арызы негізінде 389-бап ("Өзінше билік ету") бойынша екінші қылмыстық іс ашылған.
Азаттық: Мемлекеттік туды қай кезде, қалай қорлады дейді?
Серікжан Біләш: Қоғамда шу болған Салтанат Құсманқызының сот ісіне байланысты бір жиында сөйлеген сөзімді мәтіннен бөліп алып, "Серікжан Біләшұлы туды қорлады" деп, төрт ұйым менің үстімнен арыз жазған. Бірақ полицияның сұрауымен жасалған лингвистика сараптамасы "Серікжанның сөзінде мемлекеттік туды қорлаған құрам жоқ" деген қорытынды шығарған. Екінші іс ресми тіркелген билікшіл "Атажұрт еріктілері" ұйымының төрағасы Ербол Дәулетбектің арызы бойынша қозғалған (Ербол Дәулетбек Азаттыққа Серікжан Біләштің үстінен арыз жазбағанын айтты – ред.). Олар "Серікжан Біләшұлы Facebook, Youtube-тегі каналдарын ресми тіркелген біздің ұйымға берсін" деген талап қойған.
Мені тергеген Динара есімді полицейге Youtube-тегі Atajurt Kazakh Human Rights каналының тіркелген уақытын көрсеттім – 2013 жыл. Ол жылы Қытайда жаппай тұтқындау әлі басталмаған. 2013 жылы "Атажұрт" дейтін ұйым да, ондай ұғым да жоқ еді. Адам құқығы бойынша күрес те басталмаған. Ендеше біз неге оған бере салуымыз керек? Бұл канал қазір "Нағыз Атажұрт" ұйымының Түркиядағы өкілі, Түркия азаматы, сол елде туып-өскен қазақ Бәбісәлем Өкітан мырзаға тиесілі. Біз соған бергенбіз. Себебі, анда-санда біздің видеоны монтаждайтын Ғалым Рақыжанның үйіне полицияның келгіштеуі, оған қысым көрсетуі көбейді. Көршілерінен Ғалым туралы түсініктеме алып, ол жалдап тұрған үйдің қожайынына да қоқан-лоқы жасап, Ғалымды бәлен жыл тұрған үйінен шығартып жіберді. Тіпті, полицейлер Ғалымға каналдың кодын бізге жазып бер деп талап қойған. Ақыр соңында бұл мәселеден құтылу үшін каналды Бәбісәлем Өкітанға "өзің жауапты болып, осы каналды жүргіз" деп басы бүтін бергенбіз. Жаңағы полицияға YouTube каналының 2013 жылы тіркелгенін көрсетіп, көзін жеткізген соң бұл мәселе қалды. Біздің "Нағыз Атажұрт" ұйымының жеті мүшесінің үстінен іс қозғап, тергеді.
Жақында адвокатым Шынқуат Байжанов менің Қазақстаннан кеткенім туралы тараған ақпаратқа Facebook-те жауап берді. Ол Серікжан Біләшұлының үстінен қозғалған екі қылмыстық іс қысқартылды ма деген сұраққа билік орындарының әлі жауап бермей отырғанын хабарлады. Бізді тергеген полицейлер, құзырлы мекемелер "Біләшқа қарсы іс жоқ" деп ауызша айтқанымен, менің үстімнен жазылған арыздар бойынша істің қаралмайтыны немесе қысқарғаны туралы адвокатыма ресми түрде жауап бермей отыр.
Менің үстімнен әкімшілік іс те қозғалды. 2020 жылғы 18 тамызда сот мені "тіркелмеген заңсыз ұйымның жұмысына қатысты" деп тауып, маған 50 айлық есептік көрсеткіш көлемінде, яғни 333 доллар айыппұл салды. "Нағыз Атажұрт" ұйымынан бірнеше адамға айыппұл салды. Мұның бәрі бізге ауыр соққы болды.
"НЕ ТҮРМЕГЕ ОТЫРАСЫҢ, НЕ КЕЛІСІМГЕ КЕЛЕСІҢ"
Азаттық: 2019 жылғы сот үкімінде сізге қоғамдық ұйымды басқаруға жеті жылға тыйым салды емес пе?
Серікжан Біләш: Ол іс бойынша сотта мен өз еркіммен процестік келісімге келдім. Президент [Қасым-Жомарт] Тоқаевтың маған жіберген кеңесшісі Мақсат Сқақов келіп, ұсыныс айтты, қысым жасаған жоқ. Ол маған астанада үйқамақта отырғанымда бес рет, Алматыда отырғанымда екі рет келді. Жеке басым Сқақовқа өкпем жоқ, керісінше, оған рақмет айтамын.
Мақсат Сқақов маған: "Тоқаев мырза қыркүйек айында Қытайға іссапармен барады, сенің үкімің – Қытай президентіне сый" деп айтты. Яғни, мені соттау міндет болып отыр, менде басқа жол жоқ. Екінің бірін таңдауым керек болды: я ең ауыр режимдегі түрмеде отыруым керек, я келісімге келіп, бостандыққа шыға аламын.
Менің түпкі мақсатым Қазақстан билігімен алысу емес, Қытайда қорлық көріп жатқан қазақтар, тағы басқа түркі текті халықтардың (соңғы дерек бойынша, Қытай түрмесінде ондай 3 миллион адам отыр, оның ішінде қазақтар жарты миллион болуы мүмкін делінеді) құқығын қорғау дедім де, процестік келісімге келдім. Сот шешімінде жеті жыл қоғамдық-саяси ұйымдарды басқаруыма болмайтыны айтылған.
Азаттық: Президент кеңесшісімен келіскеніңізді сол кездегі адвокатыңыз Айман Омарова білді ме?
Серікжан Біләш: Айман Омароваға айттым. Ол маған "жолама оған" деді.
Азаттық: Сот билігі президентке, парламентке, болмаса үкіметке бағынбайды. Ал президенттің кеңесшісі келіп, ықпал етіп жатқаны заңға қайшы әрекет деп есептемейсіз бе? Мысалы, өзін сыйлайтын, құрметтейтін адвокат бұған "сенікі дұрыс, қалайда құтылып шықсаң болды" деп келісе салмайды деп ойладыңыз ба?
Серікжан Біләш: Адвокатты жалдаушы – мен. Адвокат өзі ақтап отырған адамға соның талабы бойынша қызмет етуі керек.
(Адвокат Айман Омарова Азаттыққа Мақсат Сқақовты танымайтынын, онымен кездеспегенін, сот біткен соң әлеуметтік желі арқылы президент Қасым-Жомарт Тоқаевтан "Біләшқа кеңесшіңізді жібердіңіз бе?" деп сұрағанын, бірақ оған жауап ала алмағанын айтты. Адвокаттың сөзінше, сотқа дейін Біләш өзіне "ҰҚК қызметкерлері келіп жүргенін" айтқанымен, олардың аты-жөін атамаған – ред.)
Азаттық: Егер Қазақстан билігінің арманы сізді түрмеде шіріту болса, президенттің кеңесшісі келіп, екі түрлі жол ұсынар ма еді? Өзіңіз айтқандай, Қазақстан билігі шынымен де Қытайдың мақсатына жұмыс істейтін болса, Қытайға сіздің түрмеде ұзақ жыл отырғаныңыз пайдалы емес пе?
Серікжан Біләш: Себебі Қазақстан билігіне үш [жақтан] қысым болды. Бірі – Батыс елдерінің, екіншісі – Қазақстан халқының, үшіншісі – Қытайдың қысымы. Яғни, біз Батысқа керекпіз, Батыс қоғамы саны жағынан ең көп, керемет фактілер беретін бізге мұқтаж болды. Сондықтан олар бізді қорғауға жанын салып кірісті. Қазақстан билігі Батысты ренжіте алмайды. Себебі, олардың миллиардтаған қаржысы, ол жақтан алып қойған виллалары, жылжымайтын мүліктері бар.
Бұл жерде Қазақстан Қытай мен Батыс елдерінің ортасында қыспақта қалды. Қытай Қазақстан экономикасына инвестиция салушы ел. Біздің билік Қытайдың сызып бергенінен шыға алмайды.
Қазақстан билігі үшін мен тым қауіпті адам емеспін, менен үрейленетіндей оларға оппозиция да, жау да емеспін. Отанымды аңсап, шетелдегі барлық жақсы жағдайымнан бас тартып көшіп келген адаммын. Бүкіл туған-туысыммен келдім. Қазақстан билігі не Қытайды таңдау, не халықты, тұтас Батысты наразы қылып, Серікжанды соттау дегеннен бас тартып, өгіз де өлмейтін, арба да сынбайтын жол тапты және оған мен де келістім.
"ҚАРА ТІЗІМГЕ ЕНГІЗІП ҚОЙДЫ"
Серікжан Біләш: Қазір көлігім бұғаттаулы тұр. Оны туыстарымның жүргізуіне рұқсат ететін сенімхат бере алмаймын. Анам қайтыс болған соң оның атындағы жылжымайтын мүліктерді [қазір марқұм болған] әкем Біләш Есенәлінің атына жаздыруға қарсы емеспін деп, мұрагерлік заңы бойынша сенімхат тапсыру үшін нотаруиске бардым. Нотариустер әділет министрлігінің ортақ желісінде ғой. Сол желіде мені "террорист" деп жазып қойыпты, менде оның скриншоты бар. Нотариус компьютерінен суретке түсіріп алдым. Менің сенімхат беруге де құқығым жоқ екен. Банктегі есеп-шоттарым, өз атымдағы мүліктерім бұғатталған. Сонда бұл мені қудалау емес пе?
Азаттық: Анаңыз, әкеңіз қашан қайтыс болды?
Серікжан Біләш: Анам 2018 жылдың күзінде, соттан бұрын дүние салды. Әкем таяуда ғана [2020 жылғы қарашада] қайтыс болды.
Азаттық: Бұл сонда сіз қылмыстық жауапқа тартылмай тұрып болған оқиға ма?
Серікжан Біләш: Жоқ, одан кейін болған.
Азаттық: Одан басқа тағы қандай қуғын-сүргін болды? Сізді аңду, үйіңізге келіп, қайта-қайта мазалау сияқты оқиғалар болды ма?
Серікжан Біләш: Мен бір жерге барсам міндетті түрде құзырлы мекеменің адамдары жүреді. Көшеде кетіп бара жатсам көлігімді міндетті түрде тоқтатады. Үйімнің алды-артында бір адамдар, күні-түні көліктер жүреді. Жақындарым, туыстарым, қайынжұртым – барлығы тергеуге алынған. Мені "террор ұйымдарына қатысы бар" дейді, тіпті марқұм әкемнің атына күйе жағатын сөздерді айтады. Мені "қазақ емес, Қытайдың шпионы, Американың шпионы, уаххабист" деп қаралады, "мемлекеттің туын қорлады" деп айыптады. Осының барлығы айналып келгенде жеке тұлғаға қарсы жай бір адамдардың өшпенділігі емес, мұның барлығы Қытайдың жұмсақ күштерінің, яғни Қазақстандағы Қытай лоббилерінің ұйымдастырған ісі деп қараймын.
Азаттық: Осы айтылғанның барлығы да Қазақстан билігінің өз еркімен емес, Қытай билігінің ықпалымен жасап жатқаны деп есептейсіз бе?
Серікжан Біләш: Бұрыннан айтып келе жатырмын, Қазақстанның құзырлы мекемелерінде – Ұлттық қауіпсіздік комитетінде, полициясында, сот, прокуратурасында, тіпті баспасөз құралдарында Қытай ұлттық компанияларынан немесе басқа мекемелерінен айлық алатын көлеңкелі үкімет қалыптасты деп ойлаймын.
"ШЫҢЖАҢДА ҚЫСЫМ АЗАЙҒАН ЖОҚ, ТҮРІ ӨЗГЕРДІ"
Азаттық: Қазір Шыңжаңдағы ахуал қандай? Жеңілдеді ме, әлде қиындап бара ма?
Серікжан Біләш: Жуырдан бері Қытайдағы жағдай қайтадан қиындады. Қазір тұтқындау формасы өзгерген. Мысалы, бұрын бізге куәлік беріп, лагердің шындығын айтқан Бақыт Әлінұр, Нұрлан Көктеубай, Гүлзира Әуелхан сияқты адамдарды концлагерге қамап, онда күні-түні қытайша үйретіп, қызыл өлеңдерді жаттатқызса, кейінірек шыққан Дина Нұрлыбай қарындасымызды мәжбүрлеп жұмыс істеткен. Ал қазір Қытайдың бұл лагерінің сипаты өзгеріп бара жатыр.
Олар өз бизнесі, мейрамханасы, басқа да компаниялары бар, айына бес-он мың доллар болатын жақсы табыс тауып отырған қазақ жігіттерін "еңбекке орналастырамыз, жұмыссыздарды жұмыспен қамтимыз" деген әдемі сылтаумен ішкі Қытайға ауыр, қара жұмысқа мәжбүрлеп жегіп жатыр.
Оның ішінде сол өзінің туған жерінде, Іле, Алтай, Тарбағатайдың өзінде – Іле Қазақ автономиялы облысында компания, мейрамхана ашқан, басқа да сервистермен айналысатын, бір өзі ондаған адамға жұмыс тауып беріп отырған қазақтың кәсіпкер азаматтарын ішкі Қытайға әкетіп, Қазақстан теңгесіне шаққанда айына небәрі 20-25 мың теңге төлейтін ауыр жұмысқа мәжбүрлеп салып жатыр. Ал қазақтардың тұрған жері – Іле Қазақ автономиялы облысына ішкі Қытайдан қытайларды көшіріп әкеліп жатыр. Бұл сұмдық процесс қауырт және өте үлкен көлемде жүріп жатыр.
ҚАЗАҚСТАНҒА ОРАЛУ ТУРАЛЫ
Азаттық: Түркиядағы қазіргі жағдайыңыз қалай? Саяси баспана сұрайсыз ба?
Серікжан Біләш: Жоқ, мен Қазақстаннан біржолата кеткен жоқпын. Егер адвокатым Шынқуат Байжанов маған өзі айтқандай, Қазақстан билігі жазбаша түрде "Серікжан Біләшұлының үстінен жазылған арыз бойынша іс қозғалмайды, қудалау тоқтатылады, көлігі, жері, тәркіленген телефоны өзіне қайтарылады, банктегі есеп-шоттары ашылады" десе, бүкіл заңды құқықтарымды қалпына келтіретін болса, Қазақстанға кез-келген уақытта қайтамын.
Азаттық: Ал егер Қазақстан сіз айтқан талаптарды орындамаса, сізге ешқандай жеңілдік жасамаса, онда әрекетіңіз қалай болады?
Серікжан Біләш: Онда біз Қазақстан президентіне, елбасына (Қазақстанның бұрынғы президенті Нұрсұлтан Назарбаевтың заң жүзінде бекітілген статусы – ред.), жоғары лауазымды тұлғаларға халықаралық ұйымдардан ашық хат түсіруіміз мүмкін. Заң бойынша, келісіммен босап шыққан менің құқықтарымды таптауға болмайды. Мен Түркиядан баспана сұраған жоқпын, бұл елге басқа екі-үш мақсатпен келдім. Ол құпия емес.
Біріншісі – "Нағыз Атажұрт" ұйымын Қазақстан тіркемей қойды, оның үстіне "заңсыз ұйымға жұмыс істедіңдер" деп, менің үстімнен 2019 жылы бір, 2020 жылы бір әкімшілік іс қозғады. 2019 жылы қылмыстық іс қозғады. Бес ай, бес күн үйқамақта отырдым. 31 желтоқсанға дейін пробация бақылауында болдым. Енді жаңағыдай тағы қудалап отыр. Сондықтан біз "Нағыз Атажұрт" деген ұйымды Түркияда тіркетуге шешім қабылдадық. Егер Түркия бізді заңды тіркеуге алса, онда ұйым атынан барлық құжаттарымызды ары қарай халықаралық деңгейде өткізіп, адам құқықтарын қорғау мәселесімен айналысу жоспарымыз бар.
Азаттық: Түркия үкіметіне ресми құжат тапсырдыңыздар ма?
Серікжан Біләш: Тапсырдық.
Азаттық: Қашан жауап келеді, ұйымды тіркеуі мүмкін бе?
Серікжан Біләш: Бұл енді Түркия үкіметі мен Қытайдың ортасындағы өте нәзік саяси қарым-қатынастарға байланысты күрделі мәселе. Қазір оны тіркеу ықтималдығы мен тіркемеу ықтималдығы бірдей болып тұр. Оны тек уақыт көрсетеді.
Азаттық: Сіз Түркияға бала-шаға, отбасыңызбен кеттіңіз бе?
Серікжан Біләш: Иә, бала-шағаммен кеттім.
Азаттық: Олардың бәрі Қазақстан азаматтары ма?
Серікжан Біләш: Бәрі Қазақстан азаматы. Жұбайым Қазақстанда туып-өскен қазақ. Үш балам да осы елде туды.
Азаттық: Қазақстанға нақты қашан қайтасыз?
Серікжан Біләш: [Қылмыстық кодекстегі] 174-бап (алауыздық қоздыру) қолданыста болған кезде, менің кез келген сөзімнен ілік іздеп, мені тағы да арандатты деп айыптап, ешкім зардап шекпесе де мені тағы да сотқа тарту мүмкін болған жағдайда, яғни өзімді қауіпсіз сезінбесем, елге оралуым кейінге қала береді. Нақты күнін айта алмаймын.
"ТҮРКИЯ ПАНА ІЗДЕП КЕЛГЕНДІ ҚАҢҒЫТЫП ЖІБЕРМЕЙДІ"
Серікжан Біләш: Айтпақшы, біз Қазақстанға [Қытайдан] қашып келген қазақтарға Түркия азаматтығын беру (ол кезде олар әлі босқын мәртебесін алмаған кез) туралы мәселе көтеріп, Түркия үкіметіне ресми хат жолдадық. Қастер Мұсахан, Мұрагер Әлім, Бағашар Мәлік, Қайша Ақан, Тілек Тәбәрікұлына Түркия азаматтығын беру мәселесін қозғадық.
Және мен Түркияға келгеннен бастап шын-өтірігі аралас белсенділер қаптап кетті. Бәрі сол Алматы, астанадан келеді. Мен өмірімде сөйлеспеген адамдар "сізді қолдаймыз, кездесейік, шай ішейік" деп шақырады.
Сосын олар жаңағы қашып келген бес қазаққа Түркияның азаматтығын алып бергелі жүр екенсіз, ол мәселені біз шешкелі жатырмыз, соны қойсаңыз деп өтініш айта бастады. Оларға айттым: егер [Қазақстан] оларға азаматтық бермейтін болса, онда оларға Түркия паспортын Қазақстаннан бергіздіріп, Түркияға алдырамыз деген мәлімдеме жасадық.
Түркия үшін босқын мәртебесін беру өте қарапайым. Олар Сайрагүл [Сауытбайды] сыйғызбай, Швецияға аттандыратын, қашып келген бес қазаққа жылдар бойы құжат бермей, оларды емделу, жұмысқа тұру мүмкіндігінен айырып, қаңғытып қоятын Қазақстан емес, жүз мыңдаған шыңжаңдыққа паспорт беріп, бес миллион сириялықты паналатып отырған мемлекет деп ескерттім. Кейін төртеуіне босқын мәртебесі берілді. Мен бұған біздің Түркиядағы белсенділігіміздің тікелей қатысы бар деп ойлаймын.
Азаттық: Сұхбатыңызға рақмет.
Редакциядан: Азаттық Серікжан Біләш осы сұхбатында айтқан мәселелерге байланысты Қазақстан президентінің аппараты мен Ішкі істер министрлігіне жазбаша сауал жолдаған еді. Мақала жарияланғанға дейін екі мекемеден де жауап келмеді.
ПІКІРЛЕР