5 маусымдағы республикалық референдумда бюллетеньде "Иә" немесе "Жоқ" деген екі жауап ұсынылған жалғыз ғана сұрақ болды. Азаматтарға 56 түзетуден тұратын өзгерістер пакетіне дауыс беру ұсынылды. Билік конституциялық өзгерістер "суперпрезиденттік" басқару формасынан парламенті мықты президенттік республикаға өтуге көмектеседі деп мәлімдеді, ал сарапшылардың көбі бұл ұсынысты "реформаның көрінісі", "жеңіл-желпі өзгерістер" деп сынады.
Орталық референдум комиссиясының алдын-ала деректері бойынша, дауыс беруге азаматтардың 68,44 пайызы қатысқан. Ең көп дауыс берушілер (80,66 пайыз) – Түркістан облысында, ең азы (33,30 пайыз) – Алматыда тіркелген.
6 маусым кешкісін Тоқаев дауыс беру демократиялық талаптарға сай өтті деп мәлімдеді. "Ешқандай қысым болған жоқ" деді президент. Осыған дейін тәуелсіз бақылаушылар бірқатар қалаларда дауыс беру кезінде заңбұзушылықтар тіркелгенін, журналистер билік халықты референдумға жинау үшін әкімшілік ресурсты пайдаланғанын айтқан.
Тәуелсіз саясаттанушылар айтқандай, Конституцияға шынымен жеңіл-желпі өзгерістер енгізіліп жатыр ма? Назарбаевтың референдумда дауыс беруі нені білдіреді? Тоқаев бұрынғы президенттен қалған жүйені өзгерте ала ма? Азаттықтың осы және өзге де сұрақтарына адам құқықтары жөніндегі қазақстандық бюроның директоры Евгений Жовтис жауап берді.
"САЙЛАУДЫ БАСҚАРУ"
Азаттық: Референдум кезінде осыған дейінгі сайлауларда болған заңбұзушылықтар қайталанды. Билікке жұмыс істейтін бақылаушылар тәуелсіз қозғалыс мүшелеріне арандату жасап, олардың үстінен акт толтырып, учаскеден қуып шыққан. Комиссия мүшелерінің жәшікке топтап бюллетень салған сәті камераға түсіп қалған. Тоқаев дауыс берген референдум учаскесіне журналистерді ақпарат министрлігінің алдын-ала дайындаған тізімі бойынша кіргізген. Азаттық тілшілері учаскеге кіре алмады…
Евгений Жовтис: Бәрі қарапайым. Олар осы уақытқа дейінгі сайлауларды қалай өткізіп келсе, референдумды да солай өткізді. Мұғалімдер, дәрігерлер мен мемлекеттік ұйым қызметкерлерінен құралатын билікке тәуелді сайлау комиссиялары бар, олардың құрамы өзгермейді, бәрі соған үйреніп қалған. Өйткені мемлекет бұл азаматтарды билікті еш сөзге келмей қолдайтын құрал көреді. Бүкіл жүйе бірге жұмыс істейді. Әкімдік сайлау комиссияларын бақылайды, олардың үстінен құқық қорғау органдары қарайды, сот жүйесі мен прокуратура да осы бағытта жұмыс істейді. Сайлау, референдум өткізуге бүкіл жүйе қатысады. Ал тәуелсіз бақылаушылар, саяси оппозиция, журналистер – биліктің жауы, "тұрақсыздық туғызушы фактор". Сондықтан оларға тұрақтылықты бұзатын элемент сияқты қарайды. Бұл – сайлауды басқару. Сайлау ұйымдастырып, тәуелсіз бақылаушыларға осындай реакция білдіру – қалыпты дүние, бұл бұрынғы саяси жүйе сақталып қалғанын дәлелдейді.
Азаттық: Дауыс беру кезінде ақпарат құралдары мен тәуелсіз бақылаушылардың құқығы бұзылған жоқ па? Қандай да бір тенденциялар байқалды ма? Мүмкін заңбұзушылықтар азайған шығар?
Евгений Жовтис: Мен үшін президенттік, парламенттік сайлау не референдум болсын, дауыс беру процедурасы емес, оның қалай ұйымдастырылғаны, сайлауға қаншалық ұқсайтыны маңызды. Оппозициялық саяси партияларды тіркеуге, сайлаушылармен тілдесуге, мемлекеттік саясатқа қарсы үгіт-насихат жүргізуге, республикалық ақпарат құралдарына шығуға мүмкіндік берілді ме, саяси пікірталасқа орын бар ма, осының бәрі түсінікті болуы керек. Бұл аталғандар болмаса, дауыс берудің қалай ұйымдастырылғаны, бюллетеньдердің таратылуы мен дауыс беру процесіне қатысушы тараптардың құқығы қаншалық сақталғаны – екінші кезектегі мәселе. Олар аса маңызды емес.
"КЕЛІСІМНІҢ КӨРІНІСІ МЕ"?
Азаттық: Ақорданың бас идеологы саналатын мемлекеттік хатшы Ерлан Қарин Конституцияға ұсынылған өзгерістер мен референдум Қаңтар оқиғасына тікелей жауап ретінде қолға алынған шара деген пікірді жоққа шығарды. Яғни, реформалар бұрын басталған, қаңтарда кей тұлғалар позициясын жоғалтқысы келмей, реформаларды тоқтатпақ болды дегенге келтірді. Бұл саяси технологияның бір көрінісі ме?
Евгений Жовтис: Әрине, президенттің қолындағы биліктің бір бөлігін парламентке тапсырудың Қаңтар оқиғасына еш қатысы жоқ. Бірақ бұл процестің жеделдеуіне Қаңтар оқиғасы әсер етті деп ойлаймын. Бұл оқиға Тоқаев мырза мен оның командасының жүгін жеңілдетті. Өйткені Қаңтар оқиғасынан кейін Назарбаевтың рөлі мен ықпалы қатты әлсіреді. Конституцияға өзгеріс енгізу Қаңтар оқиғасынсыз басталса, бірінші президент пен оның айналасындағы тұлғалар тарапынан қандай қарсылық болары белгісіз еді. Ал қаңтардағы қырғын осы шиеленісті, бұрынғы президенттің ықпалын азайтты. Қазіргі өзгерістер Қаңтар оқиғасымен тікелей байланысты дей алмаймын, бірақ жыл басындағы қаралы оқиға Тоқаев пен оның командасының пайдасына шешілді. Тоқаев жеке дара билікке қол жеткізді. Қос билік орталығы жойылып, біреуі ғана қалды. Қазір референдум арқылы президент өз билігін заңдастырып жатыр.
Азаттық: Референдумға Назарбаев та барды. Оның дауыс беріп шыққанын көрсетті. Бұрынғы президент ақпарат құралдарына сұхбат беріп, халық алдында сөйлеген жоқ. Назарбаев неге бұлай жасады деп ойлайсыз?
Евгений Жовтис: Өзімді Конституциядан алып тастау туралы ұсынысқа дауыс беріп жатсам, менің де айтарға сөзім болмас еді. Бұған қатысты не айтуға болады? (күлді)
Азаттық: Назарбаев қолдады ма, қарсы дауыс берді ме?…
Евгений Жовтис: Назарбаевтың референдум алдында саясаттанушы Данияр Әшімбаевқа берген сұхбатынан түсінгенім бойынша, қолдап дауыс берген сияқты. Ол өз атын тарихта басқаша қалдырғысы келді. Енді тарихта астана, көше, университет пен әуежай атауы ретінде қалғалы тұр. Бірақ Ататүрік сияқты халықтың махаббатына бөлене алған жоқ. Әрине, бұл оған ұнамайды. Бірақ басқа қырынан алғанда, ол болып жатқан оқиғаларға қандай да бір қатысы барын, биліктен өлгеннен кейін немесе мемлекеттік төңкеріс нәтижесінде ғана кеткен авторитар басшылармен салыстырғанда президент қызметінен өз еркімен бас тартқан қазіргі заманғы басшы екенін көрсету үшін дауыс берді деп ойлаймын. Ол өзіне қарсы сын-пікірлер көп болғанымен, халық бұл әрекетін бағалайды деп сенеді.
Азаттық: Сарапшылар арасында Назарбаев сөйлеу құқығынан айырылған, Әшімбаевқа сұхбатты өзі бермеген, материал Ақорданың нұсқауымен жазылған деген пікір бар.
Евгений Жовтис: Назарбаевты сөйлеу құқығынан айырды деп кесіп айту қиын. Ол көп жыл бойы бүкіл билікті уысында ұстаған мықты басшы болып келді. Бұл қандай да бір келісімдердің көрінісі деп ойлаймын. Бұрынғы президенттің Қаңтар оқиғасы кезіндегі сөзі мен соңғы сұхбаты – элита арасында текетірес жоғын, күтпеген шиеленіс, кланаралық соғыс болмайтынын көрсету үшін жасалған келісімнің нәтижесі сияқты. Бұл Қазақстан қоғамына ғана емес, сыртқы күштерге де бағытталған, бұрынғы президент пен оның кланы билікке таласпайды деген маңызды месседж. Саяси технология шарты бойынша, бұл месседжді осылай көрсету керек болды.
Сұхбатты Назарбаевтың өзі бермеген де шығар, бірақ бұл маңызды емес. Осы сұхбат үшін бірінші президентке өзін және отбасын қудаламау туралы кепілдік берілген болуы мүмкін.
"АВТОРИТАР ЖҮЙЕНІҢ КЛАССИКАЛЫҚ ҮЛГІСІ"
Азаттық: Қаңтар оқиғасынан кейін халық Назарбаевтың биліктен кетуін талап етті. Ал ақпараттық науқан Конституциядан бірінші президент туралы тармақтарды алып тастау туралы болды. Конституциялық өзгерістерді электоратқа елбасыдан құтылу әдісі деп көрсетті, ал халық басқа өзгерістердің астарына үңілмей, осы құрыққа ілігіп қалды ма?
Евгений Жовтис: Билік бұл өзгерістерді "Назарбаев мырзаның отыз жылы" деген парақ аударылды, конституциялық өзгерістер Назарбаев дәуіріне нүкте қояды, ол енді мемлекетті басқаруға қатыспайды, тікелей саяси ықпалы болмайды деп түсіндірді.
Назарбаев отставкаға кетіп, Тоқаев билікке келген кезде тіпті, президент сайлауынан кейін де елде қосбилік орнағандай болып, халық арасында "Ақорда", "Кітапхана" деген терминдер қолданылса, Қаңтар оқиғасынан кейін саяси құрылым өзгеріп, Назарбаев саяси сахнадан біржола кетті. Ал конституциялық өзгерістер осы фактіні заң жүзінде бекітіп қою үшін қажет болды. Енді бірінші президент туралы заңның күші жойылып, Назарбаев мырза өткеннің еншісінде қалуы керек. Қосарлы билік аяқталады. Бұл жай ғана фактілерді тіркеп қою сияқты. Тоқаев жеке дара билікке қол жеткізгенін қағазға түсіріп, заңда бекітіп жатыр.
Азаттық: 2020 жылы Ресейде біздегі референдумға ұқсас жағдай болды. Ресейдегі орталық сайлау комиссиясының жетекшісі Элла Памфилова "Заңға ұсынылған түзетулер – "кешенді түскі ас" сияқты, оны тек толық күйінде ғана алуға болады" деп еді. Қазақстан неге дәл осы жолды таңдап, әр конституциялық өзгеріс бойынша жеке дауыс беру мүмкіндігін енгізбеді? Заңға түзетулерді парламенттің қарауына бермей, референдумға шығаруға болар еді ғой?
Евгений Жовтис: Ресейдегі Памфилова ханым сияқты, Қазақстан билігі де қулыққа басып отыр. Кешенді түскі ас қажет емес, өйткені маған бүкіл тамақты бір мезетте берудің керегі жоқ. Сіз сорпа ішкіңіз келгенімен, шайдың орнына компот алғыңыз келуі мүмкін. Бұл жерде қай түзетуді қабылдаймыз деген мәселе болған жоқ. Ұйымдастыру процесіне қарап-ақ, конституциялық өзгерістердің бәрібір қабылданатыны белгілі еді. Өйткені бізде дұрыс сайлау жүйесі жоқ.
"Кешенді түскі ас" – авторитар жүйелердің классикалық үлгісі. Басқа нәрсе айтқың келсе де, олай болмайды. Бұл неге азаматтарға саналы таңдау жасап, шайдың орнына компот немесе кисель ұсынбайсыздар дегенді түсіндіреді.
Әдетте референдумға маңызды мәселелер шығарылады. Заңға тым көп өзгертулер ұсынылғанда, оны әуелі халықпен талқылап, кейін көпшіліктің пікірін ескеріп, парламентте қабылдайды.
Демократиялы мемлекетте заң қабылдау үшін саяси пікірталас болып, талқылаулар жүріп, әрбір сайлаушы, Қазақстан жағдайында референдумға қатысушы азамат ұсынылған түзетулердің артықшылықтары мен кемшіліктерін білуі керек. Жағдайды толық түсініп, дауыс беру осындай болады. Ал Қазақстанда эмоционалды дауыс беру болды, сондықтан заңға ұсынылған түзетулер әйтеуір біреуі оң өзгеріс әкелер деген үмітпен жалпылама айтыла салды.
Азаттық: Ресейде бастапқыда конституциялық өзгерістер президенттің рөлін әлсіретіп, құзыретін азайтады деп түсіндірілді. Бірақ нәтижесінде Владимир Путиннің осыған дейінгі президенттік мерзімі есепке алынбай, билігі одан әрі күшейді. Қазақстанда да осы жағдай қайталанып, "суперпрезиденттіктен" бас тартпай, керісінше, қос биліксіз жеке дара басқаруға өтуіміз мүмкін бе?
Евгений Жовтис: Тоқаев мырзаға Назарбаев 2.0 айналудың қажеті жоғын бірнеше себеппен түсіндіріп көрейін. Біріншіден, оның қолында Назарбаев билікке келген кездегідей күш болған жоқ.
Осы тұста жеке басқа табынушылықтың үлгісін көрсеткен Тәжікстан президенті Эмомали Рахмон, Түркіменстанның бірінші президенті Сапармұрат Ниязов, оның ізін жалғап, ешқандай ықпалы болмаса да, екінші түркменбашыға айналған Гурбангулы Бердімұхамедовты мысалға келтіруге болады. Бірақ бізде олай жасау мүмкін емес. Ресми деректерді алып қарасақ, 2019 жылғы сайлау азаматтардың 30 пайызы Тоқаевты қолдамайтынын көрсетті, сондықтан оған Назарбаевтың көшірмесіне айналу қиынға соғады.
Конституцияға ұсынылған өзгерістер ештеңенің күшін жоймайды, тек билікті аздап қайта бөледі, бірақ президент билігі бәрібір мықты күйінде қалады. Түбегейлі өзгерістер болмайды, парламенттік-президенттік республикаға айналып кетпейміз. Президенттік республика болып қаламыз, тек парламенттің рөлі сәл ғана күшейеді.
ПАРЛАМЕНТ САЙЛАУЫ ТУРАЛЫ
Азаттық: Бұл референдум президент сайлауына дайындық деген пікір де бар. Бұл туралы не ойлайсыз?
Евгений Жовтис: Кесіп айту қиын. Кез келген президент екінші мерзімге сайлануға мүмкіндігі болса, міндетті түрде сайлауға қатысады. Билікті тастап кету оңай емес. Бір мерзімнен кейін, сайлауда жеңуге мүмкіндігі бола тұра, президент қызметінен бас тартатындар аз.
Бірақ қазір парламент сайлауы болуы мүмкін деп ойлаймын. Өйткені жаңа Конституция, жаңа сайлау жүйесі парламентті аралас жүйе бойынша құрып, азаматтарға өзін-өзі депутаттыққа ұсынуға мүмкіндік береді. Билік осы мүмкіндікті ертерек пайдалануға тырысады деп ойлаймын. Қазіргідей салыстырмалы түрдегі либерализация жалғаса берсе, саяси партиялар тіркеліп, өзін-өзі ұсынатын азаматтардың қоғамда салмағы артып, келесі парламент құрамын болжау ықтималдылығы азаяды. Қазір билік өзін жалғыз билеуші элита сезінбейді. Тек парламентті, жергілікті билік органдарын бақылауда ұстап отырғанын ғана біледі. Сондықтан билік жыл соңына дейін конституциялық өзгерістер қабылданғанын сылтауратып, парламент сайлауын өткізеді деп ойлаймын.
Азаттық: Сарапшылар Тоқаевтың осыған дейінгі реформаларын сынап, оларды "жеңіл-желпі өзгерістер" деп атап еді. Конституциялық өзгерістерді де осылай бағалауға бола ма?
Евгений Жовтис: Кей шешімдерді жеңіл-желпі өзгерістер деп бағалай алмаймын. Кәдімгідей салмақты ұсыныстар бар. Мысалы, конституциялық сот – маңызды қадамдардың бірі. Ол Қазақстанда 1993-1995 жылдар аралығында екі-ақ жыл жұмыс істеді. Енді 30 жылдан кейін 1995 жылы көзі жойылған бастамаға қайта оралып жатырмыз. Құқық қорғаушы ретінде маған адам құқықтары жөніндегі уәкілдің конституциялық құқықтық мәртебесі маңызды. Өлім жазасын алып тастау да маңызды. Парламентті аралас жүйе бойынша сайлау да қажет дүние (конституциялық өзгерістер күшіне енгеннен кейін парламенттің 30 пайызы – мажоритарлық негізде, 70 пайызы пропорционалды жүйе бойынша сайланады – ред.). Маған 30/70 деген пропорция ұнамайды, тым құрығанда 50/50 болуы керек еді.
Бірақ билікті қайта бөлу, саяси жүйені қайта құру, президенттік-парламенттік республикаға өту тұрғысынан алғанда, Конституцияға болмашы өзгерістер ғана енгізілгелі жатыр. Ал президенттің жақын туыстарын мемлекеттік қызмет пен квазимемлекеттік секторда басшылық қызметке тағайындауға тыйым салу, "жер – халыққа тиесілі, бірақ меншік құқығын мемлекет жүзеге асырады" деген толықтырулар – нағыз популизм.
Қазіргіден көп нәрсе күтіп едім. Сондықтан конституциялық жиналыс немесе конституциялық комиссия құрып, жаңа Конституция дайындау керек деген позициямда қаламын. Бізге демократияны, қандай мемлекет құрып жатқанымызды көрсететін Конституция керек.
Конституцияға өзгеріс енгізу туралы референдум
"НАЗАРБАЕВТЫҢ КӨЛЕҢКЕСІ"
Азаттық: Тоқаев Назарбаев пен оның мұрасынан алыстай ала ма? Оның өзі де – осы жүйеден шыққан адам емес пе?
Евгений Жовтис: Бұл Тоқаевтың ары қарайғы әрекетіне байланысты. Өйткені Назарбаевтың көлеңкесінен арылу мүмкін емес. Бірақ Тоқаевтың қадамдары қоғамның көңілінен шығып, елде түбегейлі өзгерістер болса, бұрынғы президенттің көлеңкесі сейіледі. Ол көлеңке қала береді, бірақ бұрынғыдай қою тұман сияқты төніп тұрмайды. Тоқаевтың қадамдарына байланысты аспан біртіндеп ашыла түседі. Сондықтан демократиялық сипаттағы өзгерістер, саяси реформалар, жемқорлыққа қарсы күрес үдеп, заң үстемдігі қалпына келіп, қаңтарда айтылған талаптар орындалған сайын Тоқаев төбесінен төнген көлеңкеден арыла бастайды.
Тоқаев Назарбаевтан қалған саяси жүйені жойып, жаңа демократиялық жүйе құрғысы келеді деп ойламаймын. Ол Назарбаев құрған жүйе жиырма бірінші ғасырда нашар жұмыс істейтінін, экономикалық даму, елді әлемге мойындату тұрғысынан алғанда тиімсіз екенін біледі.
Азаттық: Тоқаев Назарбаев құрған жүйеде жұмыс істей алмайтынын біледі деп ойлауыңызға не себеп?
Евгений Жовтис: Оның біраз жыл батыс елдерінде жұмыс істегенін есепке алып отырмын. Тоқаев ұзақ жылдар бойы сыртқы істер министрі болды. Қазақстан тәуелсіз алғаннан бастап ашық нарықтық экономиканы қолдап, халықаралық қауымдастыққа өзін демократия құру жолындағы мемлекет етіп көрсетуге тырысты. Яғни, біз өркениетті, еуразиялық жолды таңдадық. Бұл жолда нарықтық экономика жүйесін құрып, заң үстемдігі мен демократиялық басқару формасын қамтамасыз ету керек. Тоқаев мұны жақсы түсініп отыр деп ойлаймын.
Бірақ президент өзі түсінетін дүниені жүзеге асыруға қаншалық дайын деген басқа мәселе. Осы тұста "Тоқаевтың қазіргі жағдайда бұл ойын жүзеге асыруға қаншалық мүмкіндігі бар?" деген сұрақ туады. Бұл – билікті бір жағадан бас, бір жеңнен қол шығарып біріктіру, кландық құрылымдар, жемқорлыққа қарсы күрес және команда мәселесі. Тоқаевтың командасында қиындықтар бар сияқты. Кадр тапшылығы айқын сезіледі. Тоқаевтың қатысуымен құрылған Назарбаев мұрасын, кландық-олигархиялық жемқор жүйені, қоғамдық құрылымды алсақ, сұрақ өте көп.
Тоқаев пен "Аманат" партиясы (бұрынғы "Нұр Отан") бір күні сайлауда жеңіліп, биліктен айырылып қалуымыз мүмкін деп ойлай ма екен? Ойласа, жүйені реформалап, демократияға көшуге тырысады.
Ондай ойы болмаса, бәрін өздері билікте қалатындай етіп өзгертеді. Ол кезде дұрыс саяси жүйе құру қиындайды. Өйткені билік үнемі жүйені өзіне қауіп төндірмейтіндей етіп құрады. Ары қарай бәрі осы жүйеге қарай өзгереді.
ПІКІРЛЕР