1980 жылдардың ортасында белгілі қайраткер, қаламгер Халифа Алтай Азаттық радиосына фрилансер ретінде діни тақырыпта мақалалар әзірлеген. Арасында басқа да тақырыптарды қамтып тұрған. Сондай мақаласының бірі Ауғанстандағы қазақтар тарихынан сыр шертеді.
Азаттық радиосы эфирінен берілген Халифа Алтайдың бұл мақаласы 1985 жылғы 6 желтоқсанда әзірленген деп көрсетіліпті. Яғни, совет-ауған соғысының алтыншы жылға ұласқан кезі. Осы соғыс кезінде Азаттық радиосы Ауғанстан туралы, ауған қазақтары жөнінде хабарларды жиі беріп тұрғанын айта кеткен абзал. Сондағы кейбір хабарлардың жазбаша нұсқасы Астанадағы ұлттық академиялық кітапханадағы Хасен Оралтайдың жеке қорында сақтаулы тұр.
"ҚАЗАҚ ГӨЗАРДА" БОЛҒАН ҚАҚТЫҒЫС
"Ауғанстанға қазақтардың қай кезде барып орналаса бастағанын дәл кесіп айту қиын" деп бастаған Халифа Алтай Азаттық радиосы эфиріне ұсынған мақаласын. Бұл мақаланы қайта жариялау барысында автордың жазу емлесі сақталды.
"Кейбір тариқи топшылауларға көре, қазақтардың Ауғанстанға кемінде бір жарым ғасыр бұрын қоныс аударғандығы, олардың қазіргі Герат маңын мекендейтіні мәлім. Қазақтың ауғанстандықтарды "алты табан ауған" деп атауының мәні де бір кезде сол жаққа ауып кеткен қазақтармен байланысты сияқты. Бірақ ертерек Ауғанстанға қоныс аударған қазақ ұрулары кейіндеп өздерін "қазақ" атамай, сіңіп кеткен болуы да мүмкін. Ауғанстанда қазір өзін қазақ деп атайтын, шынында да қазақ саналатын жұртшылықтың алды осы ғасырдың бас шенінде, тіпті он тоғызыншы ғасырдың соңғы ширегінде сонда барып орналасқан. Мәселен, Ауғанстандағы қазақтар арасындағы қарттардың айтуына көре, адай ұруының қосай және еміл тобы Кенжебек, Берістен деген кісілердің бастауымен он тоғызыншы ғасырдың соңғы ширегінде Арқа жақтан Ауғанстанға беттеп, Тәжікстаннның Гүлабистан деген өңірін басып өтіп, Ауғанстанның Ақпол, Бағлан, Улхомир және Доши деген жерлеріне барып орналасқан" делінеді Халифа Алтайдың мақаласында. Мұндағы "Улхомирді" бүгінгі Бағлан уәлаятының орталығы Пули Хумри деп топшылауға болады.
Бұл кезде Ауғанстан билігі Шир Әлиханның қолында болғаны айтылады. Деректерге қарасақ, Ауғанстан әмірі Шир Әлихан 1869-1878 жылдары билікте болған. Тарихи әдебиеттерде бұл кезең елде орталық билік орнықпаған, қарақшылық өріс алған кез деп сипатталады.
"Оның қол астындағы өзге жергілікті ұлықтардан Сұлтан Әлихан деген кісі қазақтарға озбырлық көрсетеді. Оның жүгенсіздігіне төзе алмаған жұртшылық қайта көшеді. Қазір де Ауғанстанда "Қазақ гөзар", яғни "Қазақасқан" деп аталатын Әмударияға жақын асудан асады. Кетіп бара жатқан елге кедергі етуге ұмтылған Сұлтан Әлихан қолға түсіріліп, өлтіріледі. Он тоғызыншы ғасырдың соңғы ширегінде Ауғанстанға барған қазақтардан көшпей қалып қойғандардың үшінші буынынан ұруы есентемір Қанағат деген молда да осы айтылғандарды қостайды" дейді Халифа Алтай Азаттық эфирінен берілген мақаласында.
"БАСМАШЫЛАР" МЕН ҚАЙТАРЫЛҒАНДАР КІМ?
Жазушы Халифа Алтай осы мақаласында Ауғанстан қазақтарының 20-ғасырдағы ахуалына да тоқталады.
"Қазір Ауғанстан қазақтары деп аталатын жұртшылықтың көбі Түркістанда, Қазақстанда советтік әкімшілік құрылғаннан кейін соның озбырлық саясаты салдарынан жат жұртты паналауға мәжбүр болды. Оларға адайдың қосай, мұңал, қырықмылтық және табын ұруларынан Бүркітбай, Тоқсаба, Омар, Қажи Жарқан (Жарқын?), Қожахмет, Тілеужан сияқты сол кездегі қайраткерлері жетекшілік етеді. Сонымен қатар босқан елге орта жүздің қоңырат ұруынан да бірқатар ел қосылады. Оларға Исмаил, Мұрақын, Доспан би сияқты кісілер басшылық етеді" дейді мақала авторы.
"Советтік әкімшіліктің озбырлығынан қашып Ауғанстанға барған қазақтарға Ауғанстан үкіметі мен халқы туысқандық және діндестік сыңай байқатып, жылы шырай көрсеткенімен, жат жұртқа барып мекендеу оларға оңай болмады. Жерсінбеген малы жұтайды. Халық үлкен күйзеліске ұшырайды. Бірақ соның өзінде де жігері жасымаған сарбаздар қатын-баланы Ауғанстан жеріне тастап, Алаш партиясы мен Алашорда үкіметінің "еркіндік – тәуелсіздік" деген асқақ мақсатына сай, туған елі Түркістанды азат ету үшін, тариқ - әдебиетте "басмашылар" деп аталатын ұлт-азаттық күрескерлер қатарына барып қосылады. Олардың бірқатары Ауғанстандағы үй-іштеріне қайта оралмай сол сапарда елі үшін құрбан болады. Ауғанстанды паналаған қазақтардың бірқатарын совет үкіметі кейіндеп, түрлі айла-тәсілдермен елге қайта шақырып, олардың туған халқына деген сүйіспеншілігі мен сағынған сезімін пайдалануға тырысқан. Елі мен жерін сағынып, советтің алдауына түсіп, қайта барғандар тұтқындалып, түрлі жаққа жер аударылған. Аяусыз жазаларға душарластырылған" деген Халифа Алтай.
Ал 1979 жылы совет-ауған соғысы басталғаннан кейінгі көріністі ол былай сипаттайды.
"Соңғы мәліметтерге қарағанда, Ауғанстан қазақтары аталған жұртшылықтың бес жүз үйдейі қазір туысқан Түркияға барып орналасқан. Ал олардың 530 үйлік бөлігі болса, Ауғанстандағы советтік басқыншылықтан қашып, Иранға барып паналаған. Олар енді Түркияға барып орналасу үшін Түркияның Тегерандағы бас елшілігіне арыз берген. Бұл жағдайға қарағанда советтік әкімшіліктің озбыр саясаты салдарынан кезінде Ауғанстанға барып орналасқан қазақтардың бір бөлігі енді тағы сол советтік басқыншылықтың кесірінен Ауғанстаннан босуға мәжбүр болып отыр" деген Халифа Алтай Азаттық радиосынан 1985 жылғы 6 желтоқсанда берілген хабарында.
АУҒАНСТАН ҚАЗАҚТАРЫ ТУРАЛЫ ӘДЕБИЕТ
Халифа Алтайдың осы мақаласында айтылған жайттарға байланысты Ауғанстаннан шыққан кейбір қазақтарды әңгімеге тарттық. Сол елде туып-өсіп, сауатын ашып, совет-ауған соғысы басталғанда Иранды паналаған, кейін Данияға барып тұрақтаған Қажи Акбар Аюби Орхусс университетін тәмамдаған. Бүгінде жел диірменін шығаратын компаниялардың бірінде қызмет атқаратын 52 жастағы Қажи Акбар аталарының совет өкіметі жүргізген кәмпеске тұсында, Ашаршылықтың алдында 1930-жылдары Қармақшыдан көшкенін айтады.
– Бізді "Герат қазақтары" деп атайтын. Атам Базарбай діни сауатты, Бұхарада оқыған молда адам болған. Қажы Молда Базар деп атайтын еді халық. Ол саудамен де айналысқан. Ауғанстанда Кабул, Мазари Шарифке қатынап жүріп, сол жақта да қазақтар бар екенін біледі. Солармен араласып тұратын. Дегенмен Ауғанстанға 1930 жылдың алдында әртүрлі себептермен көшіп барған қазақтардың кейбірі жергілікті халықпен сіңісіп кеткен еді, – дейді Қажи Акбар Аюби.
Ол техника саласының маманы болса да, Ауғанстан қазақтарының тарихы туралы ізденгенін айтады.
– Сөйтіп жүріп ағылшын тілінде жазылған кітап тауып алдым. Сондай кітаптың бірі 1819-1825 жылдары жазылған екен. Авторы Уильям Джордж, аты - Travels in the Himalayan provinces of Hindustan and the Panjab; in Ladakh and kashmir; in Peshawar, Kabul, Kunduz, and Bokhara; яғни, "Үндістан мен Панджабтың Гималай провинцияларына саяхат; Ладак пен Кашмирде; Пешаварда, Кабулда, Құндызда және Бұхарада" деп аталады. Осы кітапта Ауғанстандағы қазақтар туралы да жазған. Автор қазақ ауылына барғанын айтады. Бұл дегеніміз – ауған қазақтарының тарихы өте тереңде екенін көрсетеді және бұл әлі зерттелмеген. Сондықтан тарихшыларымыз тақырыпты әрі қарай зерттеп, алып кету керек деп есептеймін. Тағы бір кітапты Швецияның Лунд университетінің Гуннар Ярринг деген профессоры жазып кеткен екен. Кітабы On the distribution of Turk tribes in Afghanistan деп аталады. Яғни, "Ауғанстандағы түркі халықтарының таралуы туралы" деген кітап. Бұл кітап 1939 жылы шыққан. Гуннар Ярринг кітабының бір бетін қазақтарға арнапты. Сонымен қатар бұл кісі төрт кітапқа сілтеме берген. Яғни, Ауғанстанға біздің аталарымыздың алдында қазақтар дүркін-дүркін көшіп барған, – деді Азаттыққа Қажи Акбар.
ЖОҒАЛҒАНДАР ҺӘМ ҚҰРТТАҒАН, ҚҰМДА ҚАЛҒАН СӘБИЛЕР
Қажи Акбар Аюби әжесі Қаншагүлдің Ауғанстанға қандай тауқымет кешіп көшкенін әңгімелеп бергенін айтады.
– Сол кезде көзі ашық, діни сауаты бар адамдар түн ішінде жоғалып кететін оқиғалар болыпты. Тіпті кейін Гератқа орналасқан соң да қазақтар арасында хабар-ошарсыз кеткендер болған. Атама немерелес туыс болып келетін Тахан ата жұртын Гератқа жайғастырған соң із-түссіз жоғалып кетті. Ол кісі қалған қазақтарға көмектесем деп Қазақстанға қайтып баруы да мүмкін... Бұл кезде бір қазақ "қызылдар" мен "ақтар" болып бөлінген екен. Бір күні атамның "қызылдардың" ішінде жүрген бір туысқаны келіп "бүгін көзіңді құрт, кешке сені алып кетуге келеді" депті. Сол түні атам ауыл сыртындағы жыңғылға барып тығылыпты. Әжем түн жамылып оған тамақ тасып тұрыпты. Сөйтіп сенімді деген адамдарын әжем арқылы жинап, бір түні көшіп кеттік деп айтады. Бір жерлерге келгенде аш болғандықтан шөптің тамырын жеп, содан уланып адамдар көз жұмған екен. Сосын тағы бір оқиға бар. Әкем Қожа Мұрад сол көштің кезінде төрт жаста, қарындасы Патмагүл алты айлық екен. Жүре беріп нәрестенің жаялығын ауыстыруды ұмытып кетіпті. Бір күні әжем нәрестенің жаялығын қараса құрттап кетіпті. Құрттағаны соншалық – етіне еніп кетіпті. Есін білмейтін жас сәбилерді етектеріне құм толтырып ойнатып, иен далаға тастап кеткен де оқиғалар болған екен, – дейді Ауғанстанда дүниеге келген Қажи Акбар.
АНАСЫНЫҢ АРҚАСЫНДА АМАН ҚАЛҒАН БАЛА
Қажи Акбар Аюбидің әжесінен естіген әңгімелеріне қарағанда, бас сауғалап қашып, күндіз тоқтап, түнде көшіп келе жатқандарды аштық пен шөл де қысқан. Сондайда адамдар шарасыздықтан балаларын да көш жолына тастап кеткен. Қажи Акбар өз әкесіне де сондай қатер туып, ол әжесінің арқасында аман қалғанын айтады.
– Әжем айтып отыратын, әуелде төрт жастағы әкемнің де етегіне құм толтырып, "басқалардан артық емес қой" деп тастап кетпекші болған. Бірақ әжем жалғыз ұлы мен қызы болғаннан кейін "кетсең кете бер, мен ұлыммен қалам" деп сол жерде тұрып алған ғой. Содан кейін қайтадан баласын ертіп, алдымен Өзбекстандағы Үшқұдық деген жерде бірнеше жыл тұрақтаған. Атам ол жерде көмір алып сатып, Бұхарамен арада сауда қылған екен. Кейін Өзбекстанда қалған қазақтар маған сенің ата, әжеңді білеміз, көргенбіз деді. Совет үкіметінің билігі жайыла бастаған соң аталарымыз бір көшке қосылып алдымен Тәжікстанға, сосын Ауғанстанға барған екен. Ауған халқы көңілі кең халық. Бірақ бұл кісілерге шекарада канал қазуды тапсырады. Ол жердің ауа райы өте ыстық екен. Сонда індет тарайды. Әжемнің айтуынша, бірнеше адамды бір көрге көмуге тура келген. Бірін көміп жатса, екіншісі өліп жатқан. Кетейін десе сол жерді басқаратын кісі каналды қазып бересіңдер дейді, кетпесе құрып барады. Сөйтіп ыдырап, көшіп барғандар беті ауған жаққа қашқан екен,– дейді Хажи Акбар Аюби.
КЕДЕЙЛІКТЕН ҚҰТҚАРҒАН КІЛЕМ ТОҚУ ӨНЕРІ
Қажи Акбар Аюби содан кейін атасы Базарбайдың Түркіменстаннан Ауғанстанға ауып барған түркімендер арасында молдалық қылғанын айтады.
– Солайша атамыз Гератқа келіп қалады. Ол жерде түрікменнің Жунаид хан [шамасы, Түркіменстандағы "басмашылар" қозғалысының жетекшісі Мұхаммед Құрбан Сардар Жунаид хан – Азаттық] деген беделді адамын кездестіреді. Бұл адам – Герат қазақтары үшін маңызды тұлға. Сол кісі орыспен соғысып, Иранға ығысады. Иран оны орысқа бермек болғанда Иранмен де соғысады. Сөйтіп жүріп Гератқа келеді. Жергілікті үкімет оған Гераттың Бораман деген жерін береді екен. Хан Жунаид атамды молда бол деп түрікмендердің арасына шақырады. Сөйтіп атам олардың арасында бірнеше жыл тұрады. Осы уақытта ыдырап қашқан қазақтардың бір бөлігі Гератқа жинала бастайды. Гератта қазақтар тұратын махалла ел арасында "Қазақ көшесі" деп аталады. Түрікмендер арасынан шыққан соң атам сол жерге көшіп барады. Әжем түрікмендерден кілем тоқуды үйренеді. Кейін анама үйретеді. Солай Гераттағы қазақтар кілем тоқи бастайды. Кішкентай кезімде үйде ылғи 2-3 ауған қызы болатын. Олар кілем тоқуды үйрететін. Түрікмендермен араласқанның арқасында бүкіл Герат кілем тоқитын болды. Осылайша Гераттағы қазақтардың кәсібі кілем тоқу еді, – деген Қажи Аюби осы кәсіптен табысқа кенелген қазақтардың ептеп торала бастағанын айтады. Атасы Базарбай бірнеше сарай, дүкендер салдырады. Ол сол кездегі Чехословакиядан Ауғанстанға қару-жарақ тасып сатумен де айналысқан.
ЛЕНИННІҢ СУРЕТІ
Қажи Акбар Аюби совет әскерін бала кезде көрген.
– Осылай бейбіт өмір сүріп жатқанымызда совет-ауған соғысы басталды, – деп еске алады ол, – сол кезде мен 6-7 жастамын. Совет әскеріне наразылық Герат маңындағы ауылдардан басталды. Осы сәт ерекше есімде қалды. Ұйқыдан оянсам үйде үлкендерден ешкім жоқ екен. Сөйтсем, барлығы ортадағы сарайдың дарбазасы маңында сырттағыларды тамашалап тұр екен. Көшені "аллахуакбар" деп тәкбір айтып, ұрандаған жұрт толтырыпты. Бұл кезде Совет үкіметі Ауғанстан президенті Даудханды орнынан алып тастаған. Сондайда сауда дүкендеріне қызыл жалау іліп қоюға мәжбүрлеп жүрген. Әскер жасына толғандарды алып кете бастады. Менің екі ағам бар еді. Университет оқып жатқан ағамды бітіргенше алмады. Кейін екі ағамды да қудалады. Советтер жолды, көшені танкімен жауып, ешкім үйден шықпасын деп ескертіп, үйлерді тінтіп, жас балаларды әскерге алып кетіп жатты, – деп еске алады Қажи Акбар совет-ауған соғысы басталған кезді.
– Мен ол кезде бірінші сыныпқа бардым. Сонда Лениннің суреті бар кітаптар келді. Оны "ата" дейтінбіз. Осылайша Кеңес одағы бейбіт жатқан ауған халқының мәдениетіне, дініне тиісе бастады. Осы кезде молдалар жихад жариялағандықтан, халық жиналып наразылық білдірді, – дейді Қажи Акбар Азаттыққа.
Сол кезде Герат қазақтарының кейбірі үйдегі бар мүліктерін қора-қопсыға, қолы жеткен жерге тығып, көршілес Иранға ағылады. Бірнеше жыл Иранның солтүстігіндегі жергілікті қазақтар арасында тұрған Герат қазақтары кейін Түркия, Еуропаға ауып барған.
ТӘЛІПТЕР КЕЛГЕНГЕ ДЕЙІН ҺӘМ КЕЛГЕННЕН КЕЙІН
1979 жылы совет әскері Ауғанстанға енгенде басталған тұрақсыздық ондаған жылға созылды. 1989 жылы совет әскері елден шығарылғанымен, Ауғанстан түрі қарулы саяси топтардың қақтығыс ордасына айналады. Ақыр соңында 2021 жылы Талибан қозғалысы қайтадан билікке келді. Тоқсаныншы жылдары Ауғанстан билігін қолға алған олардың белсенділігі 2001 жылғы 11 қыркүйек оқиғасынан кейін бәсеңдегендей болады. Олар екінші рет билікке келгенде Ауғанстан қазақтары Қазақстанға репатриант ретінде оралуға өтініш білдіреді. Алайда олардың шыққан тегін анықтау қиын болып, біраз адам сонда қалып қояды. Әлбетте, бұған дейін Ауғанстан қазақтарынан Қазақстанға оралман ретінде көшіп келгендер болған. Ал қазір Ауғанстанда қалған қазақтардың нақты санын анықтау қиын. Сондайда Қажи Акбар Аюби нақты адамдардан құралған тізім әзірлеп, статистика жүргізе бастаған. Қазір бұл тізімдегі өздерін қазақпыз деген адамдардың саны бес жарым мыңнан асып кеткен.
– Бұл статистиканы Талибан билікке келгеннен кейін жасай бастадым. Қыздар оқу мүмкіндігінен айырылып, қиындық көріп жатқан адамдар маған көптеп хабарласты. Тәліптер билікке келер алдында Кабулда тегі қазақтардың мәдени орталығы ашылған болатын. Олар 2017 жылы Ауғанстанда АҚШ әскері басым кезде жергілікті қазақтар жайлы ақпарат жинап, Ауғанстандағы ресми статистикаға қазақтарды алғаш рет енгізген болатын. Осыдан бастап ішкі паспорттарына олардың ұлты "қазақ" деп жазылатын еді. Бұл жергілікті қазақтардың өзбектерден еншісін алып шығуға деген қадамы болатын. Өзбектердің айтуынша, Ауғанстанда сегіз миллион өзбек бар, оның бір миллионының түбі қазақ болуы мүмкін. Өкінішке қарай, көбі ассимиляцияланып кеткен. Сонда Ауғанстандағы өзін "қазақпыз" деп санайтындардың саны 100-300 мыңның шамасы делінеді. Талибан келгеннен кейін қазақ мәдени орталығын "ұлтшылдар" деп айыптап, жұмысын тоқтатып тастаған. Оған дейін қазақтардың басын қосып, жиналыс жасау сияқты үлкен жоспарлар бар еді. Соны көтерген белсенділердің ішінде президент аппаратында істеген, әскерде үлкен жетістіктерге жеткен және т.б. беделді кісілер болатын. Кейін сол кісілермен ақылдасып, статистика жүргізуді бастадық. Мәліметтер базасында олардың аты-жөні, паспортының нөмірі, тұратын жері, тіпті руына дейін жазылған. Осы уақытқа шейін 5 669 адамды тізімге енгіздік. Оның ішінде 2 600 адамның руы қоңырат болып шықты. Одан бөлек сарбас, найман, шөмекейлер де бар. Қазақстанға көшуге мүдделі бұл кісілер Қазақстанның қай шетіне барса да разы. Бастысы балалары, әсіресе, қыздары білім алса болды. Қазіргі уақытта олардың келешегі бұлыңғыр, – дейді Қажи Акбар Аюби.
АЮБИДІҢ АРМАНЫ
Қажи Акбар Аюби "бала кезімде ойнаған жерлерімді тағы да бір көрсем деген арманым бар" дейді.
– Гератта біз тұрған жерде Қазақ мешіті бар еді. Таяуда соның бәрін видеодан көрдім. Біз тұратын жерді тегістеп, орнына көпқабатты үй салыпты. Көшені де айтарлықтай өзгертіпті. Қазір барсам танымай қаламын ба деп ойлаймын. Мен 1972-1980 жылдары Ауғанстанда туып, өссем, 1981-1988 жылдар аралығында – Иранда, 1988-1994 жылдары – Данияда, 1994-1996 жылдары Қазақстанда тұрдым. Көп жерлерде тұрғандықтан тек Ауғанстанды ғана емес, өзім тұрған, өскен жерлерімнің барлығын аңсаймын, – дейді Қажи Акбар Аюби.
"Азаттық радиосына 70 жыл" подкасының бүгінгі эпизодында тағы да Ауғанстан қазақтары жайлы айттық. Халифа Алатайдың осы туралы 1985 жылғы 6 желтоқсанда Азаттық радиосы эфирінен берілген мақаласын қайта жариялап, содан туындаған сұрақтар бойынша шетелдегі қазақ диаспорасының өкілі Қажи Акбар Аюбимен сұхбаттастық.
Мақалада қысқаша мазмұндалған тақырыпты бүгінгі эпизодтан толық тыңдауға болады.
Бұған дейін бірнеше эпизодта да ауған қазақтары туралы айтылған.
Ауғанстан қазақтары туралы тақырып әлі оқылмаған тарих парағындай елестейді. "Елім-айлап" атамекеннен шетке ауған елдің басынан өткен кейбір хикаяны естігенде жан түршігеді. Мәселен, бүгін сұхбатта айтылған сәбилердің етегіне құм толтырып, жолға қалдырып кету сондай ауыр жайттардың бірі.
Аудиоподкастың барлық эпизодын Азаттық сайтынан, подкаст платформаларынан және Азаттықтың YouTube-арнасынан тыңдауға болады.
ПІКІРЛЕР