ВИДЕО: Қырым татарлары Межлисі басшысының орынбасары Ильми Умеровтің сұхбатынан үзінді (видео - орыс тілінде)
Азаттық: – Әр отырыстан кейін адвокаттарыңыз бен туғандарыңыз нақты материалдар бойынша істе жеңіп тұрмыз дейді. Атқарылған жұмысты өзіңіз қалай бағалайсыз?
Ильми Умеров: – Бұл жерде "жеңіп тұрмыз" сөз тіркесін қолдануға болса, солай сияқты көрінеді. Өйткені айыптаушылар, тергеушілер және прокуратура әзірлеген "дәлел-айғақтардың" бәрі көз алдымызда күл-талқаны шығып жатыр. Оларда ойдан құрастырылған тұстар өте көп. Негізі, бұл істе бәрі ойдан құрастырылған. Сондықтан ойдан құрастырылған істен бірдеңе шығару да өте қиын сияқты. Бұған қоса, адвокаттар мықты, олар жақсы, тіпті өте жақсы жұмыс істеп жатыр.
Азаттық: – Сізге тағылған бүкіл айыпқа жалғыз лингвистикалық сараптама ілік болып тұр ма?
Ильми Умеров: – Шын мәнінде, аузымнан да шықпаған бір сөз ілік болып тұр.
Азаттық: – Сонда ол қандай сөз еді?
... мені артық-кемі жоқ, "Ресей Федерациясының территориялық тұтастығын бұзуға жария түрде шақырды" деп айыптайды.
Ильми Умеров: – "Керек" деген сөз. "Ресейді Қырымнан кетуге мәжбүрлеу керек" деген сөз тіркесі. 2016 жылғы наурыздың 19-ында берген сұхбатымның мәтінінде мен әлгі сөз тіркесін қолданғаным жоқ. Негізі, бүкіл іске мәтінді қате аудару ілік болды. Шындығында, мен сұхбатымның әлгі эпизодында "БҰҰ, Еуропа Одағы сияқты халықаралық ұйымдар Межлиске көмектесе алар ма еді?" деген сұраққа жауап бергенмін. Мен "Олар Украинаның ішінде орналасқан бөлігіне ғана ықпал ете алуы мүмкін. Ал Қырымға ықпал етуге күші жетпейді. Ал егер санкцияны Қырымнан Ресей өзі кететіндей етіп күшейтіп, тереңдетіп, кеңейтсе, халықаралық ұйымдардың Қырымдағы ықпалы қайта жанданар еді" дегенмін. Яғни әлгі сөзді қосып сұхбатымның мағынасын сәл бұрмалап жіберген, сондықтан үндеу сияқты болып шыққан. Ал мені артық-кемі жоқ, "Ресей Федерациясының территориялық тұтастығын бұзуға жария түрде шақырды" деп айыптайды. Былтырдан бері маған осы сұрақты жиі қояды. Сондықтан "шын мәнінде, мен Ресейдің территориялық тұтастығын бұзуды емес, оның 1991 жылы бүкіл әлем мойындаған шекарасын қалпына келтіруді ұсынамын" деп жиі әзілдейтін болдым.
Азаттық: – Ал Ресей терроршылары мен экстермистері тізіміне қалай кіріп кеткенсіз?
Ильми Умеров: – Оған қалай ілігіп кеткенімді білмеймін. Бірақ қалай екенін топшылаймын. Мен сияқты, әлгі тізімдегі адамдардың көбінің экстремизмге де, терроризмге де сияқты ешқандай қатысы жоқ деп ойлаймын. Олар - өзіндік пікірі бар, ойларын ашық айтатын адамдар.
Азаттық: – Қазірге дейін сотта қандай нәтижелерге қол жеткізе алдыңыз?
...яғни тергеу мен сараптаманы өтірік ұйымдастырып, көрінеу шатастырғандарын әрі әлгі жалған материалдар негізінде сараптама өткізгендерін, әлгі сараптаманың негізсіз жасалғанын растады.
Ильми Умеров: – Іс ойдан құрастырылғанын дәлелдеп шықтық, сұхбатымның ең маңызды әлгі бөлігінің балама аудармасын іс материалдарына тіркедік. Сараптама жүргізіп, қылмыстық іс қозғауға түрткі болған әлгі екі сөз ғой. Балама аударманы Қырымдағы ең білікті маман әрі бәрін бүлдірген әлгі аудармашының жетекшісі - профессор Киримов аударды. Бұдан бөлек, мәскеулік лингвист сарапшылар гильдиясының рецензиясы да бар. Әлгі гильдияға лингвист сарапшылардың ішіндегі ең мықтылары кіреді. Олар Иванованың сараптамасына рецензия беріп, "жұмысының" тас-талқанын шығарды. Иванованың сөзбе-сөз аударманы менің сөзімнің стенограммасы деп ұйғарғанын олар "көрінеу шатастыру" деп атады, яғни тергеу мен сараптаманы өтірік ұйымдастырып, көрінеу шатастырғандарын әрі әлгі жалған материалдар негізінде сараптама өткізгендерін, әлгі сараптаманың негізсіз жасалғанын растады, яғни сараптаманың мүлде қажеті жоқ болып шықты. Соңғы сот отырысында әлгі рецензияны іс материалдарына тіркетудің сәті түсті. Бұл қылмыстық істе төңкеріс жасаған жайт сияқты болды. Мәскеулік мамандардың рецензиясын іс материалдарына тіркеткеннен кейін судья сот процесін саяси астары бар сот емес, әділ жүргізуге аз да болса құлық танытса, сот енді соған сілтеме жасауға құқылы. Өйткені судьяға бізге қатысты тапсырма берілгеніне сенімдімін. Яғни оған қазіргі саяси биліктің, Қырым ФСБ-сы басшылығының, тіпті Қырым ғана емес, Кремльдің атынан тапсырма бергендер бар екені анық.
Азаттық: – Ал өзіңіз қандай үкім кеседі деп ойлайсыз?
Ильми Умеров: – Сот үкіміне қатысты бір жақсылық болады деп үміттенбейміз. Біз бар болғаны соттасып әрі барынша сәтті соттасып жатырмыз. Бәрі жатық келе жатыр, әр сот отырысынан қанағаттанған сезіммен ораламыз. Сондықтан бұл тайталасымыздан әлдебір нәтиже шықса деп ойлайсың. Ал әділін айтсам,қылмыстық істі жауып, мені ақтап, ФСБ тергеушісі мен сараптама жүргізу кезінде өтірік ұйғарым шығарған сарапшының үстінен қылмыстық іс қозғаулары тиіс. Бірақ меніңше, ондай ғажайып болмайды, айыптайтын үкім шығарады, сондықтан 5 жылға дейін сотталып кетуім әбден мүмкін.
Азаттық: – Қырымда қаралып жатқан өзге саяси істер бар ғой. Мысалы, Ахтем Чийгоздың ісі ақтық сатыға жақындап қалды, оның отбасы үкімді күтіп отыр. Әлгі процеске қатысты қандай болжам жасайсыз және оны қалай бағалар едіңіз?
Ал тергеу комитеті әлгі істі шала-шарпы әзірлей салған, сондықтан сот процесі кезінде бүкіл дәйектері күйреді.
Ильми Умеров: – Менікіне қарағанда, Ахтем Чийгоздың ісі әлдеқайда ауыр. Ахтемді "жаппай тәртіпсіздіктер ұйымдастырды" деп айыптайды. Ал бұл бап бойынша 10 жылға дейін соттау қарастырылған. Бірақ прокурор 8 жыл сұрап отыр. Қыруар жұмыс істелді – тергеу амалдары бір жарым жылға созылды, соттың басталғанына бір жыл болды, 200-ден көп куәгерден жауап алынды. Ал тергеу комитеті әлгі істі шала-шарпы әзірлей салған, сондықтан сот процесі кезінде бүкіл дәйектері күйреді. 200 куәгердің ішінен жалғыз адам - Судакта тұратын Умеров Айваз ғана Ахтемге қарсы түсінік берді. Бірақ Межлисті баяғыдан жамандап көзге түсіп жүрген әлгі кейіпкерді жақсы білеміз, неге екенін білмеймін, әйтеуір ұйымды, ұлттық қозғалыс белсенділерін жек көреді. Сондықтан митингіге қатыспаса да, құдды бір митингіге қатысқан адам сияқты «Ахтем әлдебір бұйрықтар, жарлықтар бергеннен кейін қақтығыс, төбелес, жаппай тәртіпсіздіктер басталды» дегенге саятын түсінік берді. Сот Ахтемді ақтауы тиіс, ал жала жапқаны үшін Айваз Умеровтің үстінен қылмыстық іс қозғауға болады.
Азаттық: – Ахтем Чийгоз абақтыда отырғанда анасы қайтыс болды. Бұл - әлгі істің орны толмас зардабы. Оның процесі Ресей билігіне деген Қырым татарларының көзқарасына қалай әсер етуі мүмкін?
...қазір қоғамда наразылық туып келеді – ал біз Қырымда тұрғандықтан, ондай көңіл-күй бар екенін байқаймыз.
Ильми Умеров: – Ресей Федерациясының өзгеше ойлаудың, сөз еркіндігінің, қарсылық таныту еркіндігінің, пікір еркіндігінің кез келген белгісін жоюға немесе басып-жаншуға бағытталған әрекеттеріне Қырым татарларыныңкөбі әрине қарсы. Әділін айтсақ, бұл Қырым татарлары ғана емес, өзге адамдарға да ұнамайды. Өйткені автомат кезеп өткізген әлгі "референдум" кезінде жұртқа үйіп-төгіп уәде берген болатын, қазір қоғамда наразылық туып келеді – ал біз Қырымда тұрғандықтан, ондай көңіл-күй бар екенін байқаймыз. Рас, бұл жайлы айтуға кей адамдардың батылы жетпейді, өйткені Ресейде өз пікіріңді айту қауіпті. Бірақ алданып қалғанына жұрттың наразы екені де, наразылық күн өткен сайын күшейіп келе жатқаны да факт, бұл анық. Әрине, сот Қырым мен Мәскеудің саяси билігіне қарсы шықпайды, сондықтан сегіз жыл емес, прокурор сұрағаннан сәл азырақ мерзімге кесетін шығар. Бірақ сот міндетті түрде айыптау үкімін кеседі.
Ал біраз уақыт бұрын бір кісілік пикеттер бойынша процестер басталды. Сервер Караметов деген ақсақал плакат ұстап шыққан болатын. Әлгі кісінің жасы 76-да екеніне қарамай, 10 мың рубль айыппұл салып, 10 тәулікке қамап қойды. Паркинсон дертіне шалдыққан, өзге сырқаттары да көп адамды қамап қойды. Сондықтан әлгі кісіні қамауға алуға реакция ретінде бірнеше қарт Симферепольдің әр тұсында бір мезетте бір кісілік пикетке шықты. Оларды да түгел ұстап әкетті. Сот арқылы 10 мың рубль айыппұл салған біреуінен өзгелерін әңгіме өткізіп, босатты.
Азаттық: – Қарттарды неге ұстайды, Ресейде бір кісілік пикет өткізуге рұқсат бар ғой?
Мақсат әрине біреу – тым болмағанда президент сайлауына дейін халықтың үнін шығармай ұстау.
Ильми Умеров: – Олар жасаған бүкіл қылмыстары үшін қорқатын шығар, ал ол үшін бәрібір жауап беруге тура келеді. Бір жағынан, халықты үнемі үрей құшағында ұстағысы келеді, ал бұл үшін ара-тұра әлдебір шаралар қолданып тұру керек, сондықтан қолдарына әлгі қарттар түсті. Мақсат әрине біреу – тым болмағанда президент сайлауына дейін халықтың үнін шығармай ұстау.
Азаттық: - Николай Семенаның ісіне қатысты процесс жайлы не ойлайсыз?
Ильми Умеров: – Ол кісі менің сотыма келіп тұрады, сол сияқты, мен де кейде оның сотына баруға тырысамын. Бұл іс те қолдан жасалған. Егер процесте әлдебір, шынымен әділ тайталастық болса, ол да жеңіп шығар еді. Айтпақшы, екеуімізге бірдей бап бойынша айып тағылған – "Ресейдің территориялық тұтастығын бұзуға жария түрде шақырды" деп айыптайды. Меніңше, Николай Семенаға да міндетті түрде айыптау үкімін кеседі. Екеуіміз аман-саулық сұрасып қана тұрамыз, сот процесі жайлы мүлде сөйлеспейміз – мұнымен адвокаттарымыз айналысады. Екеуміз жай доспыз, үстімізден ешқандай қылмыстық іс қозғалмағандай кәдімгі достар сияқты араласамыз.
Азаттық: - Сіз үшін мұндай қолдау маңызды ма?
Репрессияға ұшыраған адамдарды Қырым тататарларының көбі қолдайды.
Ильми Умеров: – Қолдауды, оның жасанды емес, нағыз демеу екенін сезіну өте маңызды. Әлгінде пикетке шыққан қарттар жайлы аздап айттық қой, "сіздерге ақша төледі ғой, мәжбүрледі ғой, арандатты ғой" деп оларды мойындатуға талай тырысты. Ал шындығында оларға ешкім ақша төлеген жоқ, ешқандай арандату болған жоқ. Әлгі қарттардың ісі сияқты сот отырыстарына келіп жүрген өзге адамдар да тінту кезінде, ұстаған кезде, тергеу кезінде бір-бірін демейді. Жұрт наразылық акциясына үнемі шығады әрі ешкімнің үгіттеуінсіз өз пікірін білдіру үшін шығады. Ал бұл жайт қуғын-сүргінге ұшырағандардың моральдық жағдайында өте үлкен рөл ойнайды. Мысалы, менің ісім қаралған сот отырыстарына адам қаптап келгенін көргенде әрдайым риза боламын. Бұл өте үлкен демеу. Әлгі адамдарға ризамын. Ал олардың қатары әлдеқайда көп екенін білемін. Тек кей адамдар бойындағы үрейді жеңіп, қолдау көрсетуге келе алмайды. Репрессияға ұшыраған адамдарды Қырым тататарларының көбі қолдайды, бұл – даусыз факт. Жұрт күш біріктіріп, ұлттық қозғалысты жандандырудың жаңа варианттарын тауып жатыр. Қырым татарлары тап болған қазіргі ауыр жағдайға қарамастан, біз ұлттық қозғалыс пен құқығымыз үшін күреске қатысудың амалын бәрібір тауып келеміз.
Азаттық: – Ресей Қырымды аннексиялап алғанға дейінгі кезеңмен салыстырғанда, еркіндікке қатысты ахуал қазір қалай өзгерді?
Ильми Умеров: – Қырымның халқы өзгерген жоқ. Басшылар да онша көп өзгерген жоқ. Тек адамдардың көпшілігі Украина мемлекетіне опасыздық жасап, өзге мемлекеттің азаматына айналды. ІІМ, прокуратура, бұрынғы СБУ (Украинаның қауіпсіздік қызметі. - Азаттық), ал қазіргі ФСБ-да да сол адамдар жұмыс істейді, құрамы онша өзгерген жоқ. Ал Қырым татарларына қатысты бұрын Киевке жолданып келген, ал қазір Мәскеуге жолданатын ақпаратты соған маманданған адамдар әзірлейді. Бірақ Қырым билігі онша өзгермей сол қалпында қалғанымен, бұрын біз адам құқығына қатысты өте көп іс-шаралар өткізетінбіз. Мамырдың 18-і – еске алу күнінде Симферопольдің орталығында өте үлкен митинг өткізетінбіз, Ту күнін міндетті түрде тойлайтынбыз, адам құқығын қорғау күні, сталиндік қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні және Қырым татарлары тарихы мен әдебиетіндегі белгілі тұлғалардың туған күніне байланысты көптеген атаулы күндерді міндетті түрде атап тетінбіз. Яғни өте көп шаралар өткізетінбіз, ал Украинаның қол астында болған кезде билік оларды өткізуге кедергі болмайтын. Бұдан бөлек, 1999 жылы Украинның сол кездегі президенті Леонид Кучмамен Межлисті мойындау туралы келісім жасағанбыз. Қырым татарлары Межлисін мойындау формасын тапқанбыз. Ол Қырым татарлары өкілдерінің Украина президенті жанындағы кеңесі деп атала бастаған. Әлгі кеңеске Межлис бүкіл құрамымен енген.
РФ жоғарғы сотының әлгі шешімін біз онша мойындамаймыз. Ал Қырымның Ресей құзырына өтуін мүлде мойындамаймыз.
Ал аннексиядан кейін Қырымда оккупациялық билік орнады, прокуратураның бастамасымен РФ (Ресей Федерациясын айтады – ред.) жоғарғы соты "Қырым татарлары Межлисі қоғамдық бірлестігіне" тыйым салу турады шешім қабылдады. "Қоғамдық бірлестік" деген сөз тіркесін әдейі айтып отырмын, өйткені Межлис – азаматтардың әлдебір қоғамдық бірлестігі емес, Қырым татарларының сайланбалы өкілетті органы. Сондықтан РФ жоғарғы сотының әлгі шешімін біз онша мойындамаймыз. Ал Қырымның Ресей құзырына өтуін мүлде мойындамаймыз. Сондықтан өзімізді Межлис мүшелері деп санаймыз. Мен бүкіл жерде Қырым татарлары Межлисі төрағасының орынбасары деп қол қоямын. Қырым Украинаның қол астында болған кезең мен РФ қол астына өткен кезең арасындағы айырмашылық іс жүзінде осындай.
Азаттық: – Ресейдің "келуі" халықтың жалпы еркіндігіне қалай әсер етті?
Ильми Умеров: – Қарым-қатынасымыз қанша қиын болғанына қарамастан, Украинада (Ресей Қырымды аннексиялағанға дейін. - Азаттық) сөз еркіндігі, адам құқығын қорғау мәселелері әлдеқайда сапалы деңгейде болатын. Ал Ресейде (аннексиядан кейін. - Азаттық) кейде жұрт адам құқығы деген ұғымнан мүлде бейхабар, адам құқығын бірдеңе етіп орындау керек екенін мүлде ойламайтын сияқты көрінеді. Қарапайым адамдар үшін де, белсенді адамдар үшін де, саясаткерлер үшін де, әлдебір қоғамдық қызметпен айналысатын адамдар үшін де қиын болып кетті. Егер әлдебір әлеуметтік желілердегі баяғы замандағы посты үшін адамды 10-15 тәулікке қамап жатса, бұл қоғамда адам құқығы қорғалады деп қалай айтуға болады?
Азаттық: – Қырым тақырыбына селқос қарайтын және қырымдықтардың бәрін сатқын деп санайтындарға не айтар едіңіз?
Қазіргі жағдайымызда біз үшін Украина - қармайтын талымыз. Біздің отанымыз, менің отаным Қырым – Украинаның құрамдас бөлігі.
Ильми Умеров: – Өз мемлекетінің территориясының бір бөлігін аннексиялауды кешіруге даяр саясаткерлерге "не саясаттан кетіңдер, не саясатпен өз мемлекетіңнің мүддесі үшін айналысыңдар" дегім келеді. Жерді басып алған агрессорды кешіруге болмайды. Украина Ресей әскері Луганск мен Донецк облыстарынан кетуі тиіс екенін, ал украиналық саясаткерлер Қырым Украинаның бір бөлігі екенін, Қырымда Украинаны жақсы көретін және Қырымды қайтару үшін күресіп жатқан адамдар бар екенін естен шығармауы тиіс. Қазіргі жағдайымызда біз үшін Украина - қармайтын талымыз. Біздің отанымыз, менің отаным Қырым – Украинаның құрамдас бөлігі.
