"КӨРІНЕУ ЖАЛҒАН АҚПАРАТ ТАРАТУ" ІСІ БОЙЫНША КҮДІКТІ
Астана қаласы Есіл аудандық полиция бөлімі ҚазТАГ агенттігінің бас редакторы Әмір Қасеновті 23 желтоқсан күні сағат 19-да тергеуге келуге шақыртқан. Көрсетілген уақытта екі адвокат ертіп барған журналисті полиция 48 сағатқа ұстаған. Мұны Азаттыққа 24 желтоқсанда ҚазТАГ агенттігі бас директоры Әсет Матаев хабарлады.
– Кеше оны тергеу болады деп шақыртқан, бірақ ол барған кезде ешқандай тергеу амалы болмаған, ұсталғаны туралы хаттама тотырған. [Ұсталған сәттен бастап] екі күн ішінде сот оған бұлтартпау шарасын белгілеуі тиіс. Әзірге бұдан басқа ақпарат жоқ, – деді Матаев.
Ол Қасенов екеуіне және агенттікке "саяси қысым" жасалып жатқанын айтып отыр.
Әмір Қасеновті полиция ұстаған кезде оның қасында болған адвокат Рена Керимова журналисті ұстауды шамадан тыс қатаң шара деп бағалады.
– Әмір Қасеновті қамауға алу – тағылып отырған айыпқа мүлде сай келмейтін, шамадан тыс қатаң шара. Бұл тергеу органдарының журналистердің қысым туралы мәлімдемесіне берген жауабы іспетті әсер қалдырады. Тергеу соты бұл жағдайға әділ құқықтық баға беріп, қамауға санкция бермейді деп үміттенеміз, – деді Рена Керимова.
Өткен айда Әмір Қасенов пен Әсет Матаев Freedom Finance компаниясының арызы негізінде Қылмыстық кодекстің 274-бабы ("Көрінеу жалған ақпарат тарату") бойынша биыл шілде айында қозғалған істе күдікті деп танылғанын тек 20 қарашада естігендерін мәлімдеген еді. Екеуі де көрінеу жалған ақпарат таратты деген айыптаумен келіспейтінін мәлімдеп, өздеріне қарсы қозғалған қылмыстық істі сөз еркіндігін шектеу әрекетіне жатқызған.
ҚазТАГ агенттігі басшылығы үстінен полицияға арызды Ресейден шыққан, кейін Қазақстан азаматтығын алған миллиардер Тимур Турлов (Forbes журналы байлығын $5,8 млрд деп бағалаған) басқаратын Freedom Finance компаниясы берген. Бұл дау-дамайға бұған дейін ҚазТАГ агенттігі жариялаған, Freedom Finance компаниясындағы "алаяқтық схемалардан зардап шеккендер" жайлы бірнеше мақала мен видео түрткі болды. Компания ол материалдар "түгелдей жалған деректерге құрылған" деп отыр.
3 сәуірде ҚазТАГ агенттігі "Freedom Finance компаниясынан жапа шектік" деген адамдардың өкілінің мәлімдемесін жариялаған еді. Екі күннен кейін Freedom Finance ақпарат құралдарында "шындыққа жанаспайтын, манипуляция жасауды көздеген деректер" жарияланғаны жайлы мәлімдеме жасаған. Компания ондай хабарламаларды "ұйымдастырылған ақпараттық шабуыл" деп бағалаған еді.
"Бірқатар интернет-басылымдардың материалдарында жалған және расталмаған ақпарат; эмоциялық айыптаулар; бұрмаланған фактілер, олардың байланысы мен реттілігі; шын мәнінде зардап шекпеген адамдардың сөздері бар. Негізінде мұндай науқан – компанияның заңсыз "соттан тыс келісімге" қатысудан бас тартуына жауап ретінде жасалған PR-шабуыл. Компания басылымдардың біріне мақалаларды алып тастауды, теріске шығаруды және жалған ақпарат таратуды тоқтатуды талап етіп, сотқа дейінгі талап-арыз жолдады", – деген хабар таратқан Freedom Finance компаниясы.
Астана қаласында тұратын Әмір Қасенов 23 желтоқсанда ұсталардан бірнеше сағат бұрын Есіл аудандық полиция бөліміне шақырту алғанын Facebook парақшасына жазған. Оның сөзінше, адвокаты басқа іске байланысты өзге қалада жүргеніне қарамастан, тергеуші Заманбек Тазабеков журналисті тергеу амалдарына дереу келуге шақырған.
– Адвокат Ерлан Мәкенов Жезқазғанда жүрген, сол себепті Әмір өзіне шұғыл басқа қорғаушы керек екенін кеше желіде жазды, сөйтіп екі адвокат – Хамида Айтқалиева мен Дәулет Жұмағұлов онымен бірге полицияға кірді және оны полиция ұстағанын солар хабарлады, – деді ҚазТАГ агенттігі бас директоры Матаев сәрсенбі күні Азаттыққа.
Әмір Қасенов уақытша ұсталғанын 24 желтоқсанда Алматы қаласының полиция департаменті де растады.
"ҚазТАГ редакциясы қызметкерлеріне қатысты сотқа дейінгі тергеу жеке компания өкілінің жазбаша арызы негізінде, ақпаратты бірнеше рет таратты деген дерек бойынша басталды. Тергеу қылмыстық-процестік заңнама талаптарына сәйкес, кезең-кезеңімен жүргізілді. Жиналған материалдардың жиынтығын, тергеу сатысын және заңда көзделген негізге сәйкес, 23 желтоқсанда ҚазТАГ-тың бас редакторы ұсталып, Астана қалалық полиция департаментінің уақытша ұстау изоляторына қамалды", – деп хабарлады Алматы полиция департаменті.
Әсет Матаев әріптесі Әмір Қасеновтің ұсталғанын "құқық шегінен шыққан озбырлық" деп атады.
"Егер Қазақстанда әділдік бар болса, Әмірге тағылған айыптар алынып, ол бостандыққа шығуға тиіс", – деп жазды Матаев Facebbok-парақшасына.
Әсет Матаев пен Әмір Қасенов 9 желтоқсанда Алматы қаласының полиция департаментіне шақыртылған.
"ТАЗА КӘСІБИ ҚЫЗМЕТІ ҮШІН ҚУДАЛАНЫП ЖАТҚАН ЕШКІМ ЖОҚ"
Осыған дейін Қазақстан премьер-министрінің орынбасары әрі мәдениет және ақпарат министрі Аида Балаева "кәсіби журналистерге қатысты әкімшілік немесе қылмыстық істер барынша ашық әрі объективті қаралуы қажет екенін" және министрлік құзыреті аясында "журналистердің құқығын қамтамасыз ету және сот істерінің әділ қаралуы үшін қажет барлық шараларды қабылдайтынын" айтқан еді. Бұған қоса ол "көрінеу жалған ақпарат тарату" бабын қылмыстық кодекстен алып тастау жөнінде парламентке ұсыныс тастау ойы барын жеткізген.
Азаттық ҚазТАГ пен оның жетекшілерінің ісіне байланысты Қазақстанның мәдениет және ақпарат министрінің орынбасары Евгений Кочетовқа сұрақтар қойды.
Азаттық: ҚазТАГ бас редакторы Әмір Қасеновтің ұсталғаны туралы не айтасыз? Бұған дейін министр Аида Балаева министрлік заңгерлері ҚазТАГ-пен жұмыс істеп жатыр деген еді, ол туралы не білесіз?
Евгений Кочетов: Иә, расында да, бұл туралы министріміз Аида Ғалымқызы айтқан. Қазір министрліктің құқықтық блогы осы жағдайда қалай көмек көрсетуге болатынын ойластырып жатыр, себебі заңнамаға сәйкес, белгілі бір нюанстар бар. Біздің заңгерлер бұл жұмысты әлі де жалғастырып жатыр. Ал кеше кешке ҚазТАГ бас редакторының қамалуына келсек, біз уәкілетті орган ретінде бұл жөнінде ештеңе айта алмаймыз. Себебі, тергеу әрекеттері басталған сәттен бастап бұл мәселе бірден құқық қорғау органдарының құзыретіне өтеді. Оның үстіне, бүгін таңертең Алматы қалалық полиция департаменті ресми түсініктеме берді. Сондықтан солардың ұстанымын басшылыққа алуды ұсынамын. Қандай да бір қосымша пікір білдіруді жөн көрмейміз. Өздеріңіз білесіздер, мұндай пікірлер белгілі бір деңгейде тергеуге ықпал ету ретінде қабылдануы мүмкін. Сол себепті бүгін таңертең құқық қорғау органдары жариялаған ресми позициядан ауытқымайық.
Азаттық: Тағы бір сұрақ, Қазақстанда сөз еркіндігінің жағдайы өте нашар деген сын жиі айтылады. Осыған байланысты не айта аласыз? Жалпы, бұл жылды қалай қорытындылар едіңіз?
Евгений Кочетов: Мен ол пікірге келіспеймін. Біз де осы мәселе бойынша түрлі ұйымдардың мәлімдемелеріне қатысты өз ұстанымымызды білдіргенбіз. Бір мысал келтірейін, ол 2023 жылға қатысты. Естеріңізде болса, 2023 жылы біз онлайн-платформалар мен онлайн-жарнама туралы заң қабылдадық. Онда таза еуропалық тәжірибеден алынған норма болды. Бұл норма жалған ақпарат таратуға қатысты бапты ішінара декриминализациялауға бағытталды. Соның нәтижесінде Әкімшілік құқықбұзушылық туралы кодексте тиісті бап пайда болды.
Енді Қылмыстық кодексте бұрын болған "көрінеу жалған ақпарат тарату" бабына қатысты құқық қолдану тәжірибесіне қарасаңыздар, осы кезең ішінде оның айтарлықтай азайғанын көресіздер. Бұл нені білдіреді? Бұл біз қабылдап отырған ішінара декриминализация шаралары бүгінгі таңда халықаралық, соның ішінде осы салада алдыңғы қатарлы еуропалық мемлекеттер қолданатын тәсілдерге сай келіп қана қоймай, гуманизация рухына да сәйкес келетінін көрсетеді. Сондықтан елдегі сөз еркіндігінің жағдайы нашарлап бара жатыр деген пікірге түбегейлі келіспеймін. Өткен аптада парламент сенаты қараған құқыққа қайшы контентке қатысты нормалар да Еуропа елдерінде бар тәжірибе.
Яғни біз мұнда да ешқандай жаңалық ойлап тапқан жоқпыз. Біз заңнамамызды бірқатар еуропалық мемлекеттердің заңнамасымен үйлестіруге тырысып жатырмыз. Әсіресе, онлайн-платформалар, яғни әлеуметтік желілер туралы сөз болғанда. Сондықтан сіздің уәждеріңізге келіспеймін.
Азаттық: Дегенмен кейінгі бір жылда, әсіресе, журналистердің кәсіби қызметі үшін жауапқа тартылған жағдайлар жиілегенін байқамау мүмкін емес. Министрлік мұндай үрдісті көріп отырған жоқ па? Бұл Конституцияда көрсетілген сөз еркіндігіне кепілдік және цензураға жол берілмейтіні жайлы қағидатқа қаншалықты сай келеді?
Евгений Кочетов: Біз бұған дейін де айтқанбыз: таза кәсіби қызметі үшін қудаланып жатқан ешкім жоқ. Мұнда екі субъект арасындағы даулар бар. Қазіргі кезде болып жатқан кейінгі істердің барлығы, негізінен, екі тарап арасындағы құқықтық даулар. Министрлік әрдайым журналистік қауымдастық жағында, себебі өзіміз де сол ортадан шыққанбыз, оны сіздер жақсы білесіздер. Алайда әңгіме екі субъект арасындағы дау туралы болып, ол құқықтық алаңда қаралып жатқан кезде, біз жария риториканы барынша қысқартуға мәжбүрміз және консультациялық немесе өзге де құқықтық қолдау көрсету форматында жұмыс істейміз.
"ЖУРНАЛИСТЕРГЕ ҚАРСЫ СОТ ІСТЕРІ КӨБЕЙДІ"
Қазақстандағы БАҚ және журналистер құқығын қорғаумен айналысатын "Құқықтық медиа орталық" заңгері Гүлмира Біржановаға Freedom Finance компаниясының арызы бойынша "көрінеу жалған ақпарат таратты" деген күдікке ілінген ҚазТАГ агенттігі бас редакторының ісі жайлы сұрақтар қойдық.
Азаттық: Медиа саласындағы мамандардың құқығын қорғаушы ретінде ҚазТАГ агенттігі бас редакторының ұсталуын қалай бағалайсыз?
Гүлмира Біржанова: Әрине, біз қатты тіксініп қалдық, өйткені Қылмыстық кодекстің 274-бабы айтарлықтан шектен асады әрі пропорционал емес деп санаймыз. Қазір Әмір Қасеновке, менің ойымша, тым қатаң шаралар қолданылып жатыр. Журналисті жазғанына бола қоғамнан оқшаулауға болмайды. Бұл бап бойынша қаралатын барлық мәселе, мен ҚазТАГ туралы ғана емес, жалпы Қазақстандағы осы баппен байланысты істер туралы айтып отырмын, көбіне азаматтық-құқықтық тәртіп аясында шешілуге тиіс.
Азаттық: Әлеуметтік желіде кейбіреулер ҚазТАГ төңірегіндегі жағдайға биліктің журналистерге қысымы деп баға беріпті. Бірақ агенттікке қарсы арызды билік өкілі емес, жеке кәсіпкер беріп отыр ғой?
Гүлмира Біржанова: Иә, бұл жеке кәсіпкердің арызы, бірақ 274-бапты ұмытпаңыздар: заңнаманы кім жасайды? Мемлекет. Яғни, мемлекет 2015 жылы Қылмыстық кодекске, 2023 жылы Әкімшілік құқықбұзушылық туралы кодекске жалған ақпаратқа қатысты бап енгізді. Осылайша, адамдарға журналистерді жауапқа тартуға мүмкіндік беретін құралдар жасалды. Тікелей мемлекетті байланыстыра алмаймыз, бірақ мемлекет журналистерді жауапқа тартатын осындай тетіктерді ұсынды. Құқық қорғау органдарын есептемегенде, қазір мемлекет тарапынан айтарлықтай реакция көріп тұрған жоқпын. Бірақ Мәдениет және ақпарат министрі Аида Балаева пікір білдірді, ол мұндай жағдайларда сирек сөйлейді, бұл белгілі бір деңгейде үміт отын жақты. Дегенмен, оның мәлімдемесі бола тұра кеше ұстап әкетті. Бұл жақсы нышан емес.
Азаттық: 2025 жылы Қазақстанда журналистерге қарсы неше қылмыстық іс қозғалды? Нақты статистикасын жүргізесіздер ме? Олардың арасында саяси астары бары нешеу деп ойлайсыз?
Гүлмира Біржанова: Біздің ұйым сот істерін санап, мониторинг жүргізбейді, біз қорғаймыз және процестерге қатысамыз. Бұл бап тек журналистерге емес, азаматтық белсенділерге, блогерлерге де қолданылады. Жақында Павлодарда болған жағдайды еске түсірейік. Кейде істер жақсы аяқталады, бірақ бұл әкімшілік істерде, әйтпесе өте сирек. Егер журналиске қатысты іс қозғалған болса, ол көбіне айыппұл салумен бітеді. Былтыр ең резонансты іс – Данияр Әділбековтікі, ол "Көрінеу жалған сөз жеткізу" және "Көрінеу жалған ақпарат тарату" баптары бойынша сотталды, қазір жазасын өтеп жатыр. Мен журналистерге қарсы соттардың санына емес, өз-өзін цензуралау мәселесіне назар аударар едім. Себебі бұл бап саяси, репрессивті сипатқа ие, ол журналисті жазалау қажет болғанда қолданылады. Басқа журналистер Әмір Қасеновтің ұсталғанын, Данияр Әділбековтің жазасын көргенде, бұл өз-өзін цензуралауға әкелуі мүмкін. Тіпті журналистер ғана емес. Қазір күн сайын журналистер маған хабарласып, жарияланымдары үшін жауапқа тартылмайтынына көз жеткізуді сұрайды. Апта сайын біреу арыз жазылғанын хабарлайды. Мысалы, бір сағат бұрын Ақтөбеден хабарласты, тағы бір журналисті әкімшілік жауапқа тартқысы келеді. Бұл бізге белгілісі ғана, ал өңірлерде бізге хабарласпайтындар, ашыққа шықпайтындар да бар.
Азаттық: Қазақстан Конституциясына сәйкес, цензураға тыйым салынған, сөз еркіндігі қорғалады. Президент былтыр "Егемен Қазақстан" газетіне берген сұхбатында. "Қазақстанда саяси цензура жоқ, елде көптеген тәуелсіз БАҚ жұмыс істеп жатыр" деп мәлімдеді. Бұл тақырып бойынша биліктің ұстанымы айқын: "журналистерге қарсы сот істері – жаппай сипатқа ие емес, жекелеген оқиғалар ғана". Бұл биліктің шынайы ойы ма, әлде солай айтуға мәжбүр ме?
Гүлмира Біржанова: Медиа-заңгер болып жұмыс істеп жүргеніме 20 жылдан асты: медиа құқығымен айналысамын, соттарға қатысамын. Бұл менің өз пікірім, бірақ сонда да сенімді түрде айтамын, қазір журналистерге қатысты сот процестері көбейді. Олар азаматтық, қылмыстық және әкімшілік тәртіпте де жүреді. Иә, тәуелсіз медиа көбейді, онлайн жобалар бар, бірақ оған қоса мемлекет тарапынан қудалау шаралары да бар. Менің ойымша, әрбір журналиске қатысты соттар – жеке емес, қоғамдық іс, сондықтан құқық қорғау органдары мен уәкілетті орган ресми түсініктеме беруге тиіс. Қазір Әмір Қасеновке қатысты не болып жатқанын ешкім білмейді. Бұл өте маңызды. Өйткені журналистер жай ғана пост жазбайды, аулада айтыла салған сөз емес. Бұл Конституцияның 20-бабы аясында қорғалуы керек. Олар кәсіби міндетін атқарады, материал дайындайды, сол үшін арнайы жұмыс істейді. Сондықтан журналистерге қатысты сот істері мәселесінде құқық қорғау органдары, құзрлы органдар, ақпарат және мәдениет министрлігі тарапынан ресми түсініктеме айтылғаны дұрыс болар еді.
Азаттық: Журналистерді ұстаған я қамауға алған кезде көбіне сіз сияқты құқық қорғаушылар, заңгерлер немесе басқа журналистер ара түсіп жатады. Ал жалпы Қазақстан қоғамын сөз еркіндігі толғандыра ма?
Гүлмира Біржанова: Күллі қоғам болып олай толғанбайтыны, бәлкім, қалыпты нәрсе шығар, өйткені Қазақстанда не болып жатқанын қоғам түгелдей біле бермейді және бәрін білуге міндетті де емес болар. Біздің Қазақстанда қоғам аса саясиланбаған, көбіне экономикалық мәселелер толғандырады деп ойлаймын. Бірақ мен бұл жерде журналистердің өзара қолдауына назар аударар едім. Олардың бірігуі, біріне бірі жанашырлық танытуы маңызды. Мәселен, Азаттық радиосына, Олег Гусевке немесе Әмір Қасеновке қатысты оқиғалар – жекелеген журналистердің ғана емес, жалпы сөз еркіндігіне әсер ететін істер. Сондықтан ондай жағдайда журналистер ынтымақ танытып, әріптестеріне бірлесе қолдау көрсетуге тиіс деп ойлаймын.
