Нұрат Ілияс: – Түркияның Стамбул университетінде «Түркітану» мамандығы бойынша докторантурада оқып жатқан қазақстандық зерттеуші. Стамбулда 2013 жылдан бері тұрып келе жатқан Нұрат Азаттыққа Түркияда өткен президенттік басқару жүйесіне көшу бойынша конституцияға өзгеріс енгізу референдумында не себепті Ердоғанды жақтаушылар басым түскені туралы ойларын айтты.
Азаттық: – Жексенбіде Түркияда өткен президент билігін нығайтуға қатысты конституцияны өзгерту туралы референдумда құптаушылар неге басым түсті деп ойлайсыз?
Нұрат Ілияс: – Мұның өзіндік себебі бар. [Президент Тайып] Ердоған басқарған «Әділет және даму» партиясының билікте отырғанына 15 жылдай болды. Осы 15 жылда [Ердоған] діни тақырыпты халыққа тартымды етіп көтере білді. Және халықтың әлеуметтік жағдайын жақсартқанын айтты. Менің ойымша, Ердоған осы діни риторикамен көп қолдау тапты. Бірақ 51,3 пайызбен жеңіске жеткенімен, алғашқы сайлаулармен салыстырғанда Ердоған Анкара мен Стамбул сияқты үлкен қалаларда 10-15 пайызға дейін ұтылып қалғанын байқауға болады.
Азаттық: – Ердоған не себепті үлкен қалаларда жеңіске жете алмады?
Нұрат Ілияс: – Кейбір жергілікті жұрттың тілімен айтқанда, «өткен жылы жаздағы тырнақша ішіндегі бола жаздаған» әскери төңкерістен кейін20-ға жуық радио мен 30 шақты телеарна жабылды. Одан басқа судьялар, прокурорлар, әскерилері бар, ұзын саны 120 мың адам қызметінен кетті. Олардың әрқайсысының отбасында бес адам бар деп есептегеннің өзінде Ердоған 600 мың сайлаушыны жоғалтып отыр. Және сол ұсталған, қызметінен кеткен адамдардың туыс-туғандары бар дегендей. Былайша айтқанда [Ердоған] екі-үш миллион дауыс берушіден айрылып қалып отыр.
Азаттық: – Ердоған діни тақырыптарды қозғау кезінде электоратқа қайтіп тартымды көріне білді?
Нұрат Ілияс: – Жалпы Түркия қоғамының [зайырлы-діндар] болып екіге бөлінуі 1950-1960 жылдар аралығы. Өйткені Ататүрік билік басына келгеннен кейін көптеген солшыл көзқарастар пайда болып дінді басу, қудалау әрекеті ашық көрінген болатын. Ал 1950 жылдардың басында тұңғыш рет демократиялық партия билік басына келген болатын. Және бұл партия діни көзқараста болған. Бірақ 1961 жылы әскери төңкеріс болып, оларды биліктен аластады. Міне, осыдан кейін 1971, 1981 және 1997 жылдары болған әскери төңкерістің қай-қайсысын қарап отырсаңыз да, діни партия билік басына келгеннен кейін, әскери төңкеріс болып, оларды ығыстырып шығарып отырғанынкөреміз. Яғни осы күнге дейін әскери күш діни көзқарастағылардың билік басына келуіне қарсы еді. Жергілікті түрікшілдердің жазуынша, бесінші бола жаздаған төңкеріс кезінде «діншіл» көзқарастағылар жеңді.
Азаттық: – Президент Тайып Ердоғанның жақтастары негізінен қандай әлеуметтік саяси топтың өкілдері? Яғни сіз айтып отырғандай, тек діни топ қана ма, әлде оны қолдаған басқа да бір топтар бар ма?
Нұрат Ілияс: – Негізінен Анадолыда өмір сүретін, ауылдық жерде тұратын және білімі ортадан төмен деңгейдегі адамдар. Сосын діни көзқарастағы адамдар.
Азаттық: – Зайырлы демократиялық құрылымның, парламентшіл кемализмнің жақтаушылары кімдер болды және не себептен басым түсе алмады?
Нұрат Ілияс: – Әрине, зайырлы демократиялық құрылымды жақтаушылар – Ататүріктің өзі құрып кеткен Республикашыл халық партиясы. Екіншісі – билік президенттік жүйеге негізделсе, аз ұлттарға қысым жасалады деген қорқынышпен қарсы шыққан Халық демократиялық партиясы. Міне, осы екі партия ғана [оппозиция] болды. Олардың жеңіске жете алмай қалуы – өткен жылғы [биліктің] БАҚ-ты қысып тастауынан болуы мүмкін деп ойлаймын.
Азаттық: – «БАҚ-ты биліктің қысып тастауынан болуы мүмкін» деп қалдыңыз. Референдум қарсаңында Түркиядағы билікшіл БАҚ-тың үгіт-насихаты мен билеуші топтың саяси популистік ұрандарының барынша күшейгені көрінді. Қарама-қарсы тараптың бұл жолдағы іс-әрекеті қаншалықты әсерлі болды, ақпарат тарату мүмкіндігі қаншалықты еркін болды?
Нұрат Ілияс: – Қазір Түркиядағы барлық ақпарат құралдары биліктің қолында ғой. Сондықтан қарсы тараптың ақпарат тарату мүмкіндігі тек әлеуметтік желілерге тәуелді болды деп ойлаймын. Екіншіден, оппозициялық топтардың ішінде Республикашыл халық партиясының жетекшісі Кемаль Кылычтароглуның харизмасы жоқ болды. Қарсы тараптың пікіріне сай уәж айтып, халықты соңына ерте алмады.
Азаттық: – Халықаралық сарапшылар мен адам құқықтарын қорғау ұйымдары Ердоғанның тұсында Түркияның авторитаризмге бет бұрғаны туралы айтып жатады. Ел ішінде мұндай пікірлер бар ма, жалпы болса, қандай сипатта айтылады?
Нұрат Ілияс: – Әрине, бар. Мұндай пікірлерді жиі айтып жатқандар – [Фетхулла] Гүленнің (былтырдан бері «әскери төңкеріс жасамақ болды» деген айып тағылған, соңғы жылдары қуғынға ұшырап, АҚШ-та тұрып жатқан түркиялық теолог – ред.) «терроршыл» [деп айыпталған] жақтаушылары. «Билік Гүленнің бүкіл баспасөз құралдары мен бизнесін тартып алды» деген тұрғыда пікір айтады. Ал Ердоғанның жақтаушылары «гүленшілер террорлық әрекет жасады» деген уәжге сенімді.
Азаттық: – Президенттік басқару жүйесіне өткеннен кейін Түркиядағы демократиялық институттар қандай өзгеріске ұшырауы мүмкін деп ойлайсыз?
Нұрат Ілияс: – Осы жолғы ата-заңға енгізілген 18 бапты айтып, түсіндіріп жатқандарына қарағанда оң өзгеріс болмайды. Мысалмен айтқанда Түркияның бұл әрекеті Германиядағы парламенттік жүйеден Түркіменстандағы немесе Беларусьтегі жағдайға бір-ақ түскен сияқты ғой.
Азаттық: – Сұхбатыңызға рақмет!
