Қазақстанда бейбіт жиынды ұйымдастыру мен өткізу тәртібі туралы жаңа заң қабылданып жатқанда халықаралық қауымдастық тарапынан көп сын айтылды. Заң жобасының халықаралық стандарттарға қайшы келетін тұстарын көрсетіп, Қазақстанның қандай міндеттемелері барын еске салған құқық қорғау ұйымдары мен сарапшылар ел билігін даулы құжатты қарауды кейінге қалдыруға шақырды. Заң жобасын сынаушылардың қатарында БҰҰ-ның бейбіт жиын өткізу және қауымдастыққа бірігу құқығы жөнінде арнаулы есеп дайындайтын өкілі де болды. Сәуірде ол Қазақстан президенті Қасым-Жомарт Тоқаевқа ашық хат жолдады. Азаттық жаңа заң күшіне енгеннен кейін Клемент Вулемен сөйлесіп, пікірін білді. Сұхбат Қазақстанда наразылық акциясына шықпақ болған азаматтарды полиция жаппай ұстаған маусымның 6-сына дейін алынды.
Азаттық: Вуле мырза, сұхбат беруге келіскеніңізге рақмет. БҰҰ-ның бейбіт жиын өткізу және бірігу құқығы жөнінде арнаулы есеп дайындайтын өкілінің жұмысы туралы айтып берсеңіз.
Клемент Вуле: Оқырмандарыңызбен сөйлесуге мүмкіндік бергеніңізге рақмет. Аты-жөнім - Клемент Вуле, Того еліненмін. Бұл мандатты 2018 жылы алдым. БҰҰ-ның адам құқықтары жөніндегі кеңесі мемлекеттердің азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің (оны Қазақстан да ратификациялаған) 21 және 22-баптары кепілдік беретін бейбіт жиын өткізу және қауымдастыққа бірігу құқығын қорғау, насихаттау бойынша міндетін қалай орындап жатқанын бақылауымды өтінді. Одан бөлек, мемлекеттердің қандай қиындықтарға тап болғанын, адамдарға бейбіт жиын өткізу құқығын пайдалануға қандай кедергі барын анықтап, Адам құқықтары жөніндегі кеңеске есеп беремін, заң қабылдауға және аталған құқықтарды қамтамасыз етуге көмектесемін. "Негізгі құқықтарымды бұзып жатыр немесе жүзеге асыруға мүмкіндік бермейді" деген азаматтардан арыз-шағым аламын.
Бейбіт жиын өткізу, қауымдастыққа бірігу құқығы - кез келген демократияның негізі саналады.
Бейбіт жиын өткізу, қауымдастыққа бірігу құқығы туралы сөз қозғағанда біз кез келген демократияның негізі саналатын құқық жайлы айтамыз. Өйткені дәл осы құқығымыз арқылы біз басқа құқықтарымызды қорғаймыз. Жеке пікіріміз бен алаңдаушылығымызды білдіріп, мемлекетіміздің дамуына қатысу арқылы азамат атанамыз. Менің қызметім – мемлекет пен азаматтық қоғамға осы құқықтарды ұлттық және халықаралық деңгейде қорғап, насихаттауға көмектесу.
Азаттық: COVID-19 коронавирусы себеп болған денсаулық сақтау саласындағы дағдарыс бүкіл әлемде бейбіт жиын өткізу құқығын шектеді. Қазақстан осы кезде бейбіт жиындар туралы жаңа заң қабылдады. Сіз заңның халықаралық стандарттарға сай келмейтін бірнеше тұсына байланысты алаңдаушылық білдіріп, сәуірдің соңында Тоқаев мырзаға хат жолдадыңыз. Осы жайлы толығырақ айтып бересіз бе?
Клемент Вуле: Иә, оныңыз рас, қазір COVID-19 пандемиясы халықаралық қауымдастыққа, оның ішінде бейбіт жиындарға төніп тұрған негізгі қауіптердің біріне айналды. Маған жаңа заңның алаңдауға себеп болып отырғаны жайлы хабарлар жетті. Заң жобасын мақұлдағанға дейін Қазақстанға сапармен бармақшы болғам. Бірақ өкінішке қарай, көп талқылаудан соң, оның сәті түспеді. Арада түсініспеушілік болған сияқты, әйтеуір, әлдебір себеппен сапарым болмады. Тоқаев билікке келгеннен кейін "елде демократия мен заң үстемдігін орнатамын" деп уәде бергенін ескеріп, біз басқа мәселелерді де талқылап, көмектескіміз келді. Менің жұмысым - үкімет пен мемлекет басшысы ниет білдірсе, транзит кезеңіндегі елдерге көмектесу. Міндетім –белгілі бір проблема не кедергі барын көрсем, сараптама жасап, кеңес беріп жәрдем жасау. Бірақ бұлай болмады. Кейінірек қазіргі заң қабылданды. [Қазақстан] үкіметіне жіберген хатымда [митинг] ұйымдастырушының жауапкершілігі, арнайы белгіленген орындар сияқты тұстарына байланысты алаңдаушылығымды білдірдім.
"Шал кетсін!" Алматыдағы митингіде жүзден аса адам ұсталды
Азаттық: Қазақстан үкіметінен жауап болды ма?
Клемент Вуле: Үкімет [диалогқа] ашық болды дей аламын. Бұл мәселені талқылауға ықылас танытқаны үшін алғыс білдіргім келеді. Сыртқы істер министрлігінен ресми хат алдым. Онда Қазақстан бұл заңды халықаралық стандарттарға сәйкестендіруге мүдделі екені жазылған. Қазақстан бұрынғы жүйеден қазіргіге дейін ұзақ жол жүргенін, жаңа заң белгілі бір деңгейде жақсарғанын мойындаймын. Қазір бұл құқықты барлық азамат пайдаланатынына көз жеткізу керек. Бірақ шетелдіктердің наразылық ұйымдастыруына жол берілмейтіні сияқты кей шектеудің әлі де барына таңғалдым. Заңның халықаралық стандарттарға сай келмейтінін айтқанда, осы мәселені де көтердім. [Сыртқы істер] министрінен келген хатта мемлекет [прогреске] ұмтылады деген уәде берілген. Заң жайлы пікірімді айтып, Қазақстанның хатқа реакциясын білу үшін [Қазақстанның БҰҰ-дағы] тұрақты өкілімен де кездестім. Сол күні сенат заңды төменгі палатаға қайтарғанын білемін. Әзірге толық сараптама жүргізу үшін заңның [соңғы мәтінін] күтіп отырмын. Мақсатым – заңды сынап-мінеу емес, құжаттың түсініксіз тұстары мен адамдарға бейбіт жиын өткізу құқығын пайдалануға қатты кедергі келтіріп, кесірін тигізетін шектеулеріне назар аударту.
Азаттық: Заңның соңғы нұсқасын көрдік. Онда сізді алаңдатқан шектеулер сол күйі өзгеріссіз қалған.
Клемент Вуле: Иә, мен де азаматтық қоғам өкілдері мен әртүрлі институттардың мәлімдемесімен таныстым. Ұйымдастырушылардың жауапкершілігі туралы тұсында аздап алға ілгерушілік бар деп естідім. Бірақ [заңның] жекелеген элементтері әлі де алаңдаушылық туғызып отыр. Адамдар наразылыққа шыққанда өзі келіспейтін нәрсеге қарсылық білдіріп, ой-пікірін жеткізуге тырысатынын мемлекет мойындауы керек. Ал наразылықты тек арнайы белгіленген орындарда ғана өткізуге рұқсат беру – адамдардың жеткізуге тырысқан ойын шектеудің әдісі болуы мүмкін. Мысалы, егер адамдар кен өндірудің суға әсеріне немесе жемқорлыққа қарсы наразылық білдіргісі келсе, оларға соған жауапты компанияның алдына жиналуына мүмкіндік беру қажет. Сондықтан, айталық, денсаулық сақтау саласындағы мәселелер туралы пікіріңізді үкімет ғимаратының жанына барып білдіру – негізгі құқығыңызға кіреді. Ал егер наразылық білдіретін орын үніңізді жеткізгіңіз келген үкімет ғимаратынан 10 километр алыста орналасқан болса, онда бірнәрсенің дұрыс болмағаны.
Қазақстанда бейбіт жиын заңы қалай қабылданды? Заңның кемшілігі қандай?
Азаттық: Қазақстандағы жаңа заң бейбіт жиын өткізу үшін рұқсат сұрамай, жай ескерту жеткілікті болатын тәртіпке өтуге мүмкіндік береді деп ойлайсыз ба?
Клемент Вуле: Жалпы алғанда, мемлекеттерді рұқсат беру емес, үнемі ескерту форматында жұмыс істеуге шақырамын. Өйткені ескерту негізгі құқыққа жатады деп ойлаймын. Сізге негізгі құқығыңызды іске асыру үшін рұқсат сұраудың қажеті жоқ. Қазақстанның рұқсат беруден ескерту жүйесіне қарай бет алғанын көрдім. Бұл өте маңызды, үлкен қадам екенін мойындап, мемлекетті құттықтағым келеді. Талаптардың көптігінен ескертудің рұқсат алуға айналып кетпеуі маңызды. Ескертудің мәні неде? Ол қауіпсіздік органдарының халық көп жиналған орындарда азаматтардың өз құқығын кедергісіз, бейбіт пайдалануын қамтамасыз етуі үшін керек. Ескерту азаматтардың құқығын шектеу үшін емес, оларды кеңейтуге арналған. Сондықтан ескертуді рұқсат алуға айналдырмауды сұраймын.
Ескерту азаматтардың құқығын шектеу үшін емес, оларды кеңейтуге арналған.
Азаттық: Жаңа заңға сәйкес, жалғыз адам пикетіне екі сағаттан артық уақыт берілмейді. Бұл халықаралық стандартқа сай ма?
Клемент Вуле: Әлгінде айтқанымдай, заңның соңғы нұсқасы әлі қолыма тиген жоқ. Бірақ жалпы үкіметті аяқ астынан өтетін демонстрацияларға рұқсат беруге шақырамын. Бейбіт жиын не демонстрациялардың кез келген түрін уақыт жағынан шектеу де азаматтың негізгі құқықтарына қайшы келеді.
Азаттық: Жаңа заңда айыппұл мөлшері көбейіп, заң бұзғаны үшін жаза қатаңдаған. Бұған не дейсіз?
Клемент Вуле: Адамдарды негізгі құқығын пайдаланғаны үшін жазалауға болмайды деген ұстанымдамын. Егер, мысалы, наразылыққа қатысушылардың кейбірі күш қолдана бастағанда, оларды бейбіт тұрған өзге демонстранттардан бөлек алып кету маңызды.
"Билік халықты есек деп санайды". Нұр-Сұлтанда белсенділер митингіде ұсталғандарды босатуды талап етті
Азаттық: Сізге дейін осы қызметте болған Майна Киаи 2015 жылы Қазақстанға келгенде бейбіт жиын өткізу құқығы мәселесін көтерді. Ол Қазақстан билігінің тұрақтылықты сақтауды желеу етіп, адам құқықтарын шектеп жатқанын айтқан. Одан бері жағдай өзгерді ме?
Клемент Вуле: Иә, маған дейін қызметте болған әріптесім 2015 жылы Қазақстанға барып, бірнеше маңызды кеңес айтылған есеп әзірлеген. Бағана айтқанымдай, былтыр желтоқсанда Қазақстанға бармақшы болдым. Бірақ жоспарым орындалмады. Елдің қаншалықты дамығанына баға беру қиын. Қазір үкіметке хат жазуға түрткі болған заңға қатысты мәселелер бар. Маған басқа проблемалар туралы да хабарлар жеткен. Әріптесімнің қауіпсіздік негізгі құқықтарды шектеуге сылтау бола алмайды дегенімен келісемін.
Биліктен Қазақстанды өзгерткісі келетіні жайлы естідім. Енді іске көшетін уақыт жетті деп ойлаймын. Бұл заң биліктің ниетін сынап көруге көмектеседі. Заңды талдап, егер алаңдаушылық туғызған тұстары болса, ол жөнінде үкіметке хабарлауға дайынмын.
Адамдарды негізгі құқығын пайдаланғаны үшін жазалауға болмайды.
Азаттық: Қазақстан билігі халықаралық ұйымдардың кеңесіне құлақ асады деп ойлайсыз ба?
Клемент Вуле: Кесіп айта алмаймын. Мен үкіметтен жағдайды өзгертуге дайын екені туралы жауап алдым. Мысалы, осы заңды қараған кезде білуімше, азаматтық қоғам өкілдерімен 100-ден астам талқылау өткен. Ол туралы үкіметтің жауабынан білдім. Бірақ Қазақстанға баруға мүмкіндігім болмағандықтан, жағдайға баға бере алмаймын. Өйткені ниет – басқа, ал оны мәтін, заң, тәжірибе жүзінде көрсету мүлде бөлек дүние. Қазіргі президент [осы мақсаттарға] адал болады дегенге сенгім келеді. Бірақ қазір іс-әрекет керек.
Азаттық: Қазақстанға сапарыңызды ұйымдастыру мәселесі қалай болып жатыр?
Клемент Вуле: Мен тұрақты өкілдік кеңсесіне Қазақстанға сапар мәселесін тағы да айттым. Қазақстанға академиялық сапармен болса да, барғым келеді. Өйткені бұл мен үшін маңызды. Үкіметпен диалогтан бөлек, елдегі жағдайды көзіммен көріп, жергілікті азаматтармен сөйлесуім керек. Интернетте де көп мәселе талқыланып жатыр, бірақ маған елге баруға мүмкіндік берілгені өте маңызды. Барлық тараптың өкілдерімен кездесіп, олармен [қазіргі жағдайды] талқылап, жаңа заңды бейбіт жиын өткізу құқығына кері әсер етпейтіндей етіп қалай іске асыруға болатынын ақылдасар едім. Үкіметке азаматтық қоғамның алаңдаушылығын түсінуге көмектесіп, қандай пайдалы шаралар енгізуге болатынын солармен бірге қарастырар едім. Заңның қабылдануы – бөлек нәрсе. Енді оны тәжірибе жүзінде қолданып, жаңа заңды кез келген наразылықты басып-жаншудың амалы деп қараудан аулақ болу маңызды.
Азаттық: Сұхбатыңызға рақмет.
Маусымның 6-сы күні, бейбіт жиындар туралы жаңа заң күшіне енгеннен кейін бір тәуліктен соң, Қазақстанның бірнеше қаласында билік "рұқсат етілмеген" деп таныған бейбіт наразылық жиынына қатыспақшы болған азаматтарды тағы да жаппай ұстады. Нұр-Сұлтан, Алматы, Семей, Ақтөбе, Қызылорда, Орал, Шымкент және басқа да қалаларда ондаған адамды ұстап әкетті.
ПІКІРЛЕР