Қазақстан Орталық сайлау комиссиясы сайлау кезінде экзитпол жүргізуге рұқсат еткен ұйымдар жариялаған мәліметте, көпшілік шүбә келтірмеген болжамдағыдай, бұрынғы президент Нұрсұлтан Назарбаев басқаратын билік партиясы жеңіске жеткені айтылған. Экзитпол дерегінше, сайлаушылардың 70 пайыздан астамы қолдауған "Нұр Отаннан" өзге, қазіргі мәжілісте өкілдері отырған билікшіл тағы екі партия парламентке өткен. Бұл мәлімет 11 қаңтарға қараған түні жарияланды. Ал бұл кезде елде жаппай заң бұзу, сайлаушылар мен бақылаушылар құқығын шектеу, ірі қалаларда наразылық акциясына шыққандарға полицияның қысым жасағаны туралы хабар-ошар көп тараған 10 қаңтарда өткен сайлаудың алдын ала ресми қорытындысы әлі жарияланбаған еді.
1994-1997 жылдар аралығында Қазақстан үкіметін басқарған, кейін оппозицияға өтіп, 1998 жылы қуғын көргеннен кейін шетелге кетіп, Ұлыбританиядан саяси баспана алған, қазір Еуропада тұратын Әкежан Қажыгелдин "Настоящее время" телеарнасына Қазақстанда өткен сайлау туралы сұхбат берді.
КӨШЕДЕГІ НАРАЗЫЛЫҚ ПЕН ТОҚАЕВТЫҢ УӘДЕСІ
"Настоящее время": [Жексенбіде наразылық акциясы болған] Алматыдағы оқиғалар туралы айтып берсеңіз.
Әкежан Қажыгелдин: Қазіргі оқиғалар (10 қаңтардағы - ред.) күтпеген жайт емес. Тек жалғыз жаңалығы сол, енді бұл үшін жауапкершілік Назарбаевпен бірге Тоқаевқа да жүктеледі. Бұл енді соның саяси өмірбаянына байланады. Бұл оның 19 ай бұрын айтқан сөзінде тұрмағанын толық дәлелдеп берді. Ол уәдесін енді орындай алмайтынға ұқсайды, өйткені 19 ай бойы одан өкілетін тартып алып отырды. Сайлаудан дәл екі күн бұрын кезекті рет өкілетін тартып алды.
Бұдан не күтуге болады? Тек қарапайым бір ғана нәрсе айта аламын. Азат елдердің тарихын кездейсоқ жайттар емес, халықтың ерік-жігері қалыптастырады. Қырғызстанда, Грузияда, Арменияда, екі рет Украинада солай болды. Біз билікті қолымызға алып, оны өзіміз өзгертуіміз керек. Ешкім жоғарыдан жасап бермейді.
"Настоящее время": Сіз 19 ай бұрынғы уәдені еске салдыңыз. Ол қандай уәде берген еді?
Әкежан Қажыгелдин: Ол реформа жасауға сөз берген. Еститін үкімет құратыны туралы уәде еткен. Ол тіпті халықпен диалог жүргізеді-мыс делінген шағын құрал да құрды. Түк те шықпады. Не болып жатқанын түсінесіз бе?
Шеге қағып жатып, балғамен саусағыңызды ұрып алсаңыз ең алдымен нені лақтырасыз? Әрине, балғаны. Тоқаев пен оның үкіметі де Назарбаевтың қолындағы сол балға сияқты. Экономикалық дағдарысқа төтеп бере алмады. Пандемия халыққа зор нәубет болып тиді, адамдардың өмірін қиды. Еркіндіктің нышаны да сезілмейді, президент үнсіз. Ол атқарушы билік басшысы емес, кәдімгі шенеуніктен еш айырмасы жоқ болып қалды. Сондықтан осындай жайт жалғаса береді.
"САЯСИ БӘСЕКЕДЕН ЖҰРДАЙ САЙЛАУ"
"Настоящее время": Мәжіліс сайлауы өтті. Өзін оппозициямыз деп атайтын жалғыз партия – Жалпыұлттық социал-демократиялық партия сайлауға бойкот жариялады. Мәжіліс сайлауын ешбір оппозиция жоқ, ешқандай баламасыз сайлау болды деп кесіп айтуға келе ме?
Әкежан Қажыгелдин: Балама [кандидат] мүлде болған жоқ. Егер Тоқаев айтқан уәдесін немесе көмекшілері мен кеңесшілері арқылы қоғамға білдірген емеурінін орындағысы келсе, онда ең аз дегенде, "Қазақстанның Демократиялық партиясын" тіркетуі керек еді. Олар шынайы оппозиция болар еді. Өйткені қазір басқа ешбір партия саяси билікті өзгертуді немесе саяси билікке келуді мұрат етіп отырған жоқ. Оларды қалай саяси ұйым деп атауға болады?
"Настоящее время": Нақтылап алғым келеді, сіз Мұхтар Әблязовтің "Қазақстанның демократиялық таңдауын" (Қазақстан билігі "экстремистік" деп атап, тыйым салған, алайда Еуропарламент резолюциясында "бейбіт оппозициялық ұйым" деп атаған қозғалыс – ред.) айтасыз ба, әлде "Қазақстанның демократиялық партиясын" (оның бастамашыл тобын белсенді Жанболат Мамай басқарады – ред.) айтып отырсыз ба?
Әкежан Қажыгелдин: "Қазақстанның демократиялық партиясын" айтамын. Және де "Көше партиясын" (билік оны "Қазақстанның демократиялық таңдауының" атуын өзгертіп алған ұйым деп, қызметіне тыйым салған – ред.) тіркемеуге ешқандай себеп жоқ. Олар да Қазақстанның азаматы және ештеңеден тайынбауға бел буған. Президенттің оларды тіркеуден қаймығуы биліктің шынайы оппозициядан шошитынын, ал халықтың бойында наразылық күшейіп тұрғанын көрсетеді. ЖСДП 19 ай бұрын президенттік сайлауға бойкот жариялаған, енді парламенттік сайлауға да бойкот жариялады. Бірақ бұл туралы сәл кейінірек айтсақ, өйткені Қазақстанда парламенттік сайлау негізгі нәрсе емес, ол түк шешпейді. Маңыздысы – президенттік сайлау.
"Настоящее время": ЖСДП сайлауға түсетінін мәлімдеген кезде қуғындағы саясаткер Мұхтар Әблязов жұртты дәл сол ЖСДП-ға дауыс беруге үндеді. Кейін ЖСДП сайлауға бойкот жариялаған соң, олар "қалтадағы партия" деп атайтын "Ақ жол" партиясына дауыс беріңдер деп шықты. Сіздің пікіріңізше, сондай сәтте осы партияның жетекшісі Азат Перуашев қандай сезімде болады?
Әкежан Қажыгелдин: Азат Перуашев партиясы шамамен қанша пайыз дауыс алатынын күні бұрын біледі деп ойлаймын. Бұл оның қытығына қатты тимейді. Кез келген адам "дауыс беріңдер" я "бермеңдер" деп үгіттей алады. Үндеу қалыптасқан ахуалды өзгертіп жібереді деп ешкім дөп басып айтпас. Қалай болары күні бұрын белгілі. Қаншасын жазғысы келсе, нақ соны жазып береді. Не болып жатқанын қараңызшы. [ПТР] тест қорытындысын уақытында ала алмағандықтан адамдар [сайлауды] бақылауға қатыса алмады. Осының бәрі биліктің қалай жасайтыны күні бұрын белгілі іс-әрекеті ғой.
Биліктің елге не істеп жатқанын көріңіз. Жұртты аязда көшеде қатырды. Республика осы ма? Демократия ма бұл?
"БИЛІК НАРАЗЫЛЫҚТЫ ҚУЫП ТАРАТЫП ҮЙРЕНГЕН"
"Настоящее время": Егер сайлаудың нәтижесі күні бұрын белгілі болса, онда билік наразылық митингілерін неге сонша қатаң іс-қимылға барып, күштеп таратады?
Әкежан Қажыгелдин: Өйткені билік солай жасауға үйренген. Олар "80 пайыз" деп жазғысы келеді, ал әлгіндей наразылық болып жатқанда олай жазу ыңғайсыз ғой. Сондықтан олар осының қарсаңында әлдебір институт арқылы жариялаған сауалнама қорытындысында не деп жазу керегін ойластырады. Және оларға әлгі сауалнамада экономикалық реформаны тоқыратқан, пандемиямен күресуге қауқарсыз билік партиясын кенет 70 пайыз дауыс алған деп көрсету керек. Міне, соған қиналады.
Алматыда полиция сайлауға наразыларды қалай ұстады?
Алматыда полиция сайлауға наразыларды қалай ұстады?
Біз екі бөлек өмір сүріп жатырмыз. Билік өз алдына, қоғам өз бетінше. Саясаткерлердің жаңа буыны пайда болғанына қуанамын. Олар алдауға көнбейді. Біз бірігіп бұл билікті тайдырамыз деп қатты үміттенемін.
"Настоящее время": Қазақстан оппозициясының болашағы туралы не айтасыз?
Әкежан Қажыгелдин: Қазір көшеде жүргендерге қарап, Қазақстан оппозициясының болашағы қалай болатынын елестетемін. Ондай болашақты үкіметтік емес ұйымдарда жұмыс істеп жүргендерден көремін. Бүгін бақылаушы болған адамдар. Қазақстанда жаңа технологияға сүйенген аса байсалды әрі кәсіби бақылаушылар қауымы қалыптасқаны қуантады. Бұл технологияларды алдау мүмкін емес. Сотқа арыз-өтініш жазып, хаттама тасу қажет болмайды, өйткені сайлау учаскесінде не болғанын қаз-қалпында көрсететін бағдарламалар бар. Бұл мені қатты қуантады.
Бізге тек сайлау туралы жаңа заң, жаңа Конституция керек. Ал оны өзгерту үшін президентті ауыстыру керек. Яғни мақсат біреу: жаңа президент сайлауымыз керек, мерзімінен бұрын президент сайлауын өткізу қажет.
"Настоящее время": Қазір көріп отырғанымыз сол баяғы назарбаевтық Қазақстан ба, жоқ әлде жаңадан тоқаевтық Қазақстан пайда болды деп айта аламыз ба?
Әкежан Қажыгелдин: Мынау билікке қолайлы тоқаевтық-назарбаевтық Қазақстан, ал халыққа керек болашақ Қазақстан бар. Бізде жаңа буын жетекшілер өсіп жетілді. Сондықтан бұл мүлде басқа адамдар басқаратын ел болады. Біздің ойсырап қалмайтынымыз, көшбасшылар бары көңілге қуаныш сыйлайды.
"Настоящее время": Әңгімеңізге рақмет.
ПІКІРЛЕР